5/4- برخلاف نظریه ی کلامی و فقهی رایج ، که نسبت آدمیان با « شریعت محمدی (ص) » را به دو گونه ی « ایمان و کفر » یا « اسلام و کفر » تقلیل داده و می دهند ، گزارش های صحیح و معتبر فراوانی از ؛ « قرآن ، پیامبر خدا (ص) و ائمه ی هدی (ع) » در مورد « گروه های میانه ای که نه مسلم و مؤمن اند و نه کافر » به ما رسیده است که با کمال تعجب در « مفهوم یابی کفر و ارتداد » اساسا به آن توجهی نشده است .

چگونه ممکن است به تفسیر و تبیین « مقصود شارع » پرداخت و اینگونه نسبت به گزارش های دقیق و تاریخی و تصریحات مفسران اصلی شریعت ، بی تفاوت بود ؟!!

اکنون به بررسی این گزارش ها در بیان ائمه ی هدی (ع) می پردازم تا معلوم گردد که « این گزارش های جانبدارانه و تأکید حجج الهی بر پذیرش واقعیت ، چگونه بر تصورات غیر واقع گرایانه ی رایج فقهی ، خط بطلان می کشد » . این مطلب ، چیزی جز رسمیت بخشیدن به « چند گانگی رویکرد آدمیان نسبت به آموزه های شریعت » و باطل دانستن اصرار بر « دوگانه ی کفر و ایمان » نیست .

نگاه دقیق و مؤثر به این گزارشات صادقانه و کارشناسانه ی حجج الهی (ع) به عنوان « تعیین و تفسیر موضوع بحث » و « نگاه نهایی » به مصادیق مورد نظر در بحث « ارتداد » نه تنها لازم است که نادیده گرفتن آن از سوی محققان و فقهای شیعه ، هیچ وجه علمی و شرعی نداشته و نخواهد داشت .

نمونه هایی از این گزارش ها را از نظر می گذرانیم ؛

1- در روایتی معتبر ( صحیحة ) « زرارة بن اعین » نقل کرده است که ؛ من با یکی از برادرانم نزد امام باقر (ع) رفتیم . من به امام گفتم که ؛ … هرکس با عقیده ی ما موافق باشد اورا دوست می داریم و هرکس مخالف ما باشد ، از او دوری می گزینیم . امام (ع) گفت : ای زرارة، سخن خدا از سخن تو درست تر است ، پس کجااست جایگاه آنانی که خداوند در باره ی ایشان گفته است « الا المستضعفین … مگر افراد ضعیف نگه داشته شده ای که نه چاره ای به کفر می یابند و نه راه هدایتی به ایمان می برند » ؟ کجا است جایگاه آنانی که « مرجون لأمرالله = امیدوار به رحمت خدایند ، کسانی که کارها ی نیک و بد را به هم درآمیختند » ؟ کجا است جایگاه « اصحاب اعراف » ؟ و کجاست جایگاه « مؤلفة قلوبهم » ؟ ( عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ : دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ أَوْ أَنَا وَ بُکَیْرٌ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ ع . قَالَ : قُلْتُ لَهُ ؛ إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَارَ . قَالَ : وَ مَا الْمِطْمَارُ ؟ قُلْتُ : التُّرُّ . َمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ تَوَلَّیْنَاهُ وَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ بَرِئْنَا مِنْهُ . فَقَالَ لِی : یَا زُرَارَةُ ، قَوْلُ اللَّهِ‏ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ . فَأَیْنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا ؟ أَیْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ ؟ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً ؟ أَیْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ ؟ أَیْنَ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ ؟ – الکافی ‏2 / 382 ) .

در این روایت از گروههای انسانی مرتبط با مسلمانان در مجموعه ای که عنوان « شهروندان جامعه ی اسلامی » به آنان داده می شود ( غیر از اهل کتاب ، کفار و مشرکان ) با عناوین ؛ « مستضعفان فکری » و « امیدواران غیر مؤمن » و « مؤلفة قلوبهم = کسانی که ایمان به رسالت پیامبر خدا پیدا نکرده اند و در حال شک نسبت به آن هستند » و « اصحاب اعراف » یاد شده است و همه ی این عناوین ، که نه در پی انتساب به « ایمان » اند و نه درپی انتساب به « کفر » را با مستند قرآنی غیر قابل انکار ، معرفی کرده است و از « تبری جستن از آنان » شدیدا پرهیز داده است .

امام باقر (ع) رفتار و اندیشه ی « زرارة » در دوگانه دیدن رویکرد بشر نسبت به حقیقت ( ایمان یا کفر ) و محبت یا نفرت نسبت به آن دو گزینه را شدیدا مورد توبیخ و سرزنش قرار داده اند و رسما از حضور واقعی « رویکرد های غیر جانبدارانه و میانه » یاد کرده اند و انکار آن ها را به منزله ی « گمراهی » و « بی اعتنایی به سخن خدای سبحان » دانسته اند .

2- در این موضوع ، روایت دیگری وجود دارد که با صراحت از « شش گروه » بودن مردم در خصوص گرایشات فکری ، یاد کرده است (النَّاسُ عَلَى سِتَّةِ أَصْنَافٍ ) و در خصوص « مستضعفین » و آیه ای که در روایت پیشین ، امام باقر (ع) به آن استناد کرده اند ، امام صادق (ع) نیز در این روایت گفته اند که : « لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً إِلَى الْکُفْرِ وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَى الْإِیمَانِ = نه چاره ای به کفر می یابند و نه راه هدایتی به ایمان  می برند » ( کافی 2 / 381 ) ..

3- در روایتی ( معتبر و طولانی ) زرارة بن اعین در بخشی از گفت و گوی خویش با امام باقر (ع) می گوید که ؛ « … امام (ع) پرسید : چه می گویی در مورد این سخن خدا ؛ " مستضعفینی که نه چاره ای دارند و نه به راه ایمان هدایت می شوند " ؟ گفتم : آنان یا مؤمن اند و یا کافر . پس امام (ع) گفت : قسم به خدا ، آنان نه مؤمن اند و نه کافر . سپس امام (ع) رو به من کرده و پرسید ؛ چه می گویی در مورد اصحاب اعراف ؟ گفتم : آنان یا مؤمن اند و یا کافر ، اگر داخل بهشت شوند ، مؤمن اند و اگر داخل آتش بشوند ، کافرند . پس امام (ع) گفت : قسم به خدا که آنان نه مؤمن اند و نه کافر … » ( … فَقَالَ : مَا تَقُولُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ؛ « إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا  » إِلَى الْإِیمَانِ ؟ فَقُلْتُ : مَا هُمْ إِلَّا مُؤْمِنِینَ أَوْ کَافِرِینَ . فَقَالَ : وَ اللَّهِ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ وَ لَا کَافِرِینَ . ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ : مَا تَقُولُ فِی أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ ؟ فَقُلْتُ : مَا هُمْ إِلَّا مُؤْمِنِینَ أَوْ کَافِرِینَ ، إِنْ دَخَلُوا الْجَنَّةَ فَهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ إِنْ دَخَلُوا النَّارَ فَهُمْ کَافِرُونَ . فَقَالَ : وَ اللَّهِ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ وَ لَا کَافِرِینَ … – کافی 2 / 403 ) .

در این روایت نیز از رویکرد جزمی « تقسیم بر 2 کردن » آدمیان و « مؤمن یا کافر دانستن خلق خدا » شدیدا پرهیز داده شده و « حجت خدا » با « قسم به خدا » ( که شدید ترین نوع تأکید را می رساند ) این رویکرد جزمی و تنگ « دو گانگی » را « مردود » می داند .

4- در روایتی دیگر با سند صحیح از امام باقر (ع) نقل شده است که ؛ « مستضعفان ، کسانی اند که نه حیله ای به ایمان دارند و نه کفر می ورزند ، کودکان و مردان و زنان بزرگسالی که عقل و درکی شبیه کودکان دارند ( عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمُسْتَضْعَفُونَ الَّذِینَ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا قَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً إِلَى الْإِیمَانِ وَ لَا یَکْفُرُونَ ، الصِّبْیَانُ وَ أَشْبَاهُ عُقُولِ الصِّبْیَانِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ – کافی 2 / 404 ) .

همین مضمون در دو روایت دیگر ( که با سند معتبر در همین باب اصول کافی ، شماره های 1 و 3 نقل شده است ) تکرار شده است تا معلوم گردد که سخن از یک یا دو روایت غیر معتبر نیست ، بلکه روایات بسیاری بر این موضوع دلالت می کنند .

این روایات به واقعیت غیر قابل انکاری اشاره می کنند که نفی کننده ی رویکرد رایج فقهی نسبت به دوگانه بودن نسبت آدمیان در برابر حقیقت ، یعنی  « کفر یا ایمان » است و صریحا از وجود گروه های دیگری همچون « مستضعفان فکری » ( که نه مؤمن اند و نه کافر ) خبر می دهد .

مطلب بسیار مهم دیگری که در این روایت صحیحه وجود دارد و دقیقا بر خلاف برداشت فقهی رایج است ، مسأله ی ایمان کودکان و بزرگسالانی است که درک و فهمشان به اندازه ی فهم کودکان است ( و رشد فکری و علمی ندارند ) . امام باقر (ع) این گروه ها را « نه مؤمن و نه کافر » دانسته است . یعنی ؛ « ایمان نا آگاهانه و تقلیدی ، در حقیقت عدم ایمان است » . عنوان حقیقی این گروه های انسانی را « مستضعف » باید گذاشت ، خواه نام ادعایی شان مسلمان باشد یا مسیحی یا بودایی یا هر عنوان دیگر . 

در ادامه ی بحث آشکار خواهد شد که ؛ « از نظر امام صادق (ع) اکثریت مردم دنیا را گروه های مستضعف فکری تشکیل می دهند » !! یعنی آنانی که در شک و تحیر بسر می برند .

در مورد تعریف مستضعف نیز روایات معتبری وجود دارند که می گویند ؛ « هرکس که تفاوت اندیشه ها و عقاید مختلف را نداند و راهی برای اثبات یا رد آن ها نشناسد ، مستضعف شمرده می شود » (عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ  – کافی 2 / 405 # نگا ، کافی 2 / 406 ، روایات شماره ی 10 و 11 –  عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْخُزَاعِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الضُّعَفَاءِ ؟ فَکَتَبَ إِلَیَّ ؛ الضَّعِیفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ إِلَیْهِ حُجَّةٌ وَ لَمْ یَعْرِفِ الِاخْتِلَافَ ، فَإِذَا عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ ) .

بسیاری از مردم دنیا در همه ی زمان ها ، آشنایی چندانی با دلایل اندیشه های مطرح در شرایع الهی و یا اندیشه های بشری ندارند و از مباحث فلسفی و کلامی دنیای قدیم و جدید ، دور مانده اند . به همین خاطر ، قدرت سره و ناسره کردن اندیشه ها را نداشته و اگر در معرض اندیشه های متفاوت قرار گیرند ، متحیر و مردد می گردند . این گونه افراد ، نه مؤمن حقیقی اند و نه کافر شمرده می شوند ، بلکه ایشان را « مستضعفان فکری » خوانده اند و حقیقتا نیز چنین است ( حتی اگر به صورت تقلیدی ، به انجام مناسک و مراسم رسمی یک شریعت بپردازند ولی به هنگام پرسش از چرایی آن رفتار  ، نسبت به دلیل انجام آن ها دچار تردید باشند ) .

اقرار بزرگ حجج الهی به قرار گرفتن این اکثریت کم نظیر آدمیان در حدفاصل بین ایمان و کفر و « دایره ی تردید و شک » و پرهیز دادن فقیهان بزرگی چون « زرارة بن اعین » از رویکرد « کافر خواندن هر غیر مؤمن » و تصریح بر « کافر نبودن آنان » ، بزرگترین نشانه و دلیل از رویکرد حقیقی شریعت محمدی (ص) بر لزوم پذیرش موجودیت این « گروه بزرگ انسانی » در جامعه ی اسلامی و لزوم تحمل آن از سوی مؤمنان است .

بنابراین ، هرگونه رویکرد سخت گیرانه و گرایش حذفی ، مطابق گزارش امام باقر (ع) رویکردی « خوارج گونه » ارزیابی می شود ( الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُثَنًّى عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الدِّینِ الَّذِی لَا یَسَعُ الْعِبَادَ جَهْلُهُ ؟ فَقَالَ : الدِّینُ وَاسِعٌ وَ لَکِنَّ الْخَوَارِجَ ضَیَّقُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ مِنْ جَهْلِهِمْ . قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَأُحَدِّثُکَ بِدِینِیَ الَّذِی أَنَا عَلَیْهِ ؟ فَقَالَ : بَلَى . فَقُلْتُ : أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الْإِقْرَارَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَتَوَلَّاکُمْ وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ مَنْ رَکِبَ رِقَابَکُمْ وَ تَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ وَ ظَلَمَکُمْ حَقَّکُمْ . فَقَالَ : مَا جَهِلْتَ شَیْئاً هُوَ وَ اللَّهِ الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ . قُلْتُ : فَهَلْ سَلِمَ أَحَدٌ لَا یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ ؟ فَقَالَ : لَا ، إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ . قُلْتُ : مَنْ هُمْ ؟ قَالَ : نِسَاؤُکُمْ وَ أَوْلَادُکُمْ . ثُمَّ قَالَ : أَ رَأَیْتَ أُمَّ أَیْمَنَ ؟ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَا کَانَتْ تَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ # الکافی ‏2 / 405 ). 

5- روایات دیگری نیز وجود دارند که گروه های « مرجون لأمرالله = امیدواران رحمت خدا » و « مؤلفة قلوبهم = دلجویی شدگان »  را نیز جزء آدمیانی می شمارند که « به نبوت نبی خاتم ایمان نداشته اند » و در مورد آن « دچار تردید و شک » بوده اند . اگر چه نسبت به خدا ، ایمان داشته اند .

چند روایت معتبره را در این زمینه مورد بررسی قرار می دهیم ؛

الف )  در مورد « مرجون لأمرالله » در روایتی معتبره ، آمده است ؛ « آنان کسانی اند که اسلام را ظاهرا پذیرفته اند ، خدا را به یگانگی پذیرفته ولی ایمانی به بقیه ی امور ندارند تا مؤمن شمرده شوند و البته چیزی را انکار هم نمی کنند تا کافر شمرده شوند » ( ُاحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ قَوْمٌ کَانُوا مُشْرِکِینَ فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ إِنَّهُمْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ فَوَحَّدُوا اللَّهَ وَ تَرَکُوا الشِّرْکَ وَ لَمْ یَعْرِفُوا الْإِیمَانَ بِقُلُوبِهِمْ فَیَکُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ یَکُونُوا عَلَى جُحُودِهِمْ فَیَکْفُرُوا فَتَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَى تِلْکَ الْحَالِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ  –  کافی 2 / 407 روایت شماره ی 1 . در روایت شماره ی 2 نیز همین مضمون با اندک تفاوتی در عبارات ، گزارش شده است ) .

این گروه ، نه ایمان به پیامبر خدا و آموزه های شریعت دارند و نه ادعای پیامبری و ازجانب خدا بودن آن ها را انکار  می کنند . بنا بر این ، نه مؤمن اند و نه کافر ، بلکه در حد فاصل این دو گروه قرار می گیرند .

ب ) در مورد « مؤلفة قلوبهم » نیز روایات معتبره ای وجود دارند که بر « عدم ایمان و کفر » ایشان تأکید می کنند . گزارش زرارة از امام باقر (ع) می گوید ؛ « آنان گروهی اند که خدا را به یگانگی پذیرفته اند و از عبادت غیر خدا پرهیز می کنند ولی نبوت محمدبن عبدالله (ص ) را نپذیرفته اند . پیامبر خدا این افراد را مورد مهربانی قرار داده و اندیشه های خویش را به آنان آموزش می داد تا آنان آگاهی یافته و حقیقت را بشناسند » (مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَکْرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ جَمِیعاً عَنْ زُرَارَةَ عَنْ‏ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَمْ تَدْخُلِ الْمَعْرِفَةُ قُلُوبَهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُعَرِّفُهُمْ لِکَیْمَا یَعْرِفُوا وَ یُعَلِّمُهُمْ –  الکافی 2 / 411 ) .

پ ) مشابه این گزارش را در روایت شماره ی 5 همین باب از کتاب « کافی » نیز می توان دید . البته روایت دیگری نیز با همین مضمون وجود دارد ( شماره ی 2 ) که در آن به مسأله ی « شک » تصریح کرده است . در این روایت از قول امام باقر ( با سند صحیح ) آمده است ؛ « آنان گروهی اند که شهادت به یگانگی خدا و نبوت محمد بن عبدالله (ص) داده اند ولی در این مطلب دچار شک و تردیدند و در مورد احکامی که از سوی پیامبر خدا آورده شده نیز دچار شک و تردیدند » ( عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ؟ قَالَ : هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هُمْ فِی ذَلِکَ شُکَّاکٌ فِی بَعْضِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ ص … – الکافی 2 / 411 ) .

ت ) در همین باب گزارشاتی از ائمه ی هدی (ع) در مورد « تعداد این گروه » آمده است که با دیده ی اعتبار باید به آن نگریست و آن را نمونه ی واقعی « جامعه ی اسلامی عصر حضور ائمه » دانست ، عصری که شاخصه ی آن « امکان دستیابی به حجت الهی برای مردم » ( لااقل برای محققان و پژوهشگران ) بود .

در این خصوص از امام صادق (ع) نقل شده است که ؛ « مؤلفة قلوبهم ، بیش از دو سوم مردم را تشکیل می دهند » عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : یَا إِسْحَاقُ ، کَمْ تَرَى أَهْلَ هَذِهِ الْآیَةِ-، فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ ؟ قَالَ : ثُمَّ قَالَ : هُمْ أَکْثَرُ مِنْ ثُلُثَیِ النَّاسِ . ( الکافی 2 / 412 )

از امام باقر (ع) نقل شده است که ؛ « آنان در هیچ دوره ای از دوره های گذشته ، بیش از امروز نبوده اند »‏ ( عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَکْرٍ عَنْ رَجُلٍ قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع : مَا کَانَتِ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَطُّ أَکْثَرَ مِنْهُمُ الْیَوْمَ وَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَرَجُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ لَمْ تَدْخُلْ مَعْرِفَةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص قُلُوبَهُمْ وَ مَا جَاءَ بِهِ فَتَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ تَأَلَّفَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص لِکَیْمَا یَعْرِفُوا . ( الکافی 2 / 412 ).

یعنی « در عصری که امکان کشف حقایق شریعت از طریق حجج ظاهر الهی وجود داشت ، بیش از دو سوم مردم را این گروه تشکیل می دادند » . آیا در عصر ما ( که امکان دستیابی به حجت ظاهر الهی موجود نیست ) این عدد افزایش یافته و می یابد یا کاهش نشان داده و خواهد داد ؟!

از مجموع گزارشات صادقانه ی ائمه ی هدی (ع) در خصوص مسلمانان و شهروندان جامعه ی اسلامی در عصر حضور پیامبر خدا (ص) و اولیاء او (ع) آشکار می گردد که ؛ « اکثر مسلمانان اسمی در همه ی زمان ها ، جزء مستضعفان و مؤلفة قلوبهم بوده و گرایشات شرعی آنان با شک و تردید همراه بوده است » .

نه خبر چندانی از یقین بوده است و نه این « گرایش های شکاکانه به اندیشه های دینی » مانع زندگی بشری بوده است . نه اهل ایمان با این گرایش های شکاکانه بیگانه بوده اند و نه اکثریت مردم ، گرایش های خویش را پنهان می کردند .

البته افرادی از متکلمان و فقیهان و برخی متعصبان متأثر از اندیشه های ایشان در همان عصر بوده اند که با گرایش های سخت گیرانه و دیدگاه های انحصارگرا به مقوله ی « ایمان و کفر » نگاه می کردند و سعی بسیاری در تئوریزه کردن آن ( با استناد به برخی آیات و روایات ) داشتند .

کار مفسران و معلمان آگاهی چون ائمه ی هدی (ع) تبیین و تفسیر حقایق قرآن و وحی بود و طبیعتا در برابر هرگونه برداشت غیر واقعی پیروان خویش از متون اولیه ی شریعت واکنش نشان داده و آنان را به حقیقت مقاصد و حد و رسم موضوعات مورد نظر شریعت آگاه می کردند .

تأکید بیش از حد ائمه ی هدی (ع) بر « عدم کفر آنانی که دچار شک می شوند » با توجه به گرایش های خوارج گونه ای که « ارتکاب برخی گناهان را موجب کفر یا شرک ( در برابر ایمان ) می دانستند » نشانگر اهمیت این موضوع بود . اهمیتی که ناشی از دغدغه ی « اقدامات خشونت بار غیر شرعی برخی پیروان شریعت به نام دفاع از شریعت » در برابر آدمیانی بود که عقلا و شرعا هیچگونه مسئولیتی در برابر شک خویش نداشتند ، چرا که شک آنان ، امری غیر اختیاری بود و نه با تهدید و اکراه اهل ایمان ، درمان می پذیرفت و نه بدون دلیل و برهان ، امکان تغییر وضعیت را داشتند .

رواج مجدد رویکرد های خشونت بار و دیدگاه های خوارج گونه در تقسیم مردم به دو گروه « مؤمن و کافر » و عدم پذیرش موجودیت « گروه های میانه و دچار شک » نگرانی های ائمه ی هدی (ع) را بخوبی توجیه می کند . گویی آنان از رواج این نظریات و تصورات در میان پیروان خویش ( شیعیان ) نگران بودند .

متأسفانه آنچه نباید اتفاق می افتاد ، محقق شد . فقه شیعه ، تحت الشعاع اندیشه های خوارج گونه ی برخی عالمان اشعری مسلک اهل سنت قرار گرفت و گروهی اندک از عالمان شیعی ، همچون « اخباریان » زمام فقه شیعه را در دست گرفتند و « رویکرد بی توجهی به حق الناس را با تصور غیر واقعی دفاع از حق الله » بر اکثریت فقیهان اصولی شیعه ، تحمیل کردند و با پشتوانه ی احساسات برانگیخته ی متعصبان ، آن را به روندی که غیر قابل تغییر می نماید ، تبدیل کردند . البته این نمایش غیر واقعی ، نباید سبب سکوت و سکون و عدم تلاش عالمان ، برای تغییر و بازگشت به مبانی اندیشه ی ائمه ی هدی (ع) گردد ، چرا که امکان منطقی آن کاملا وجود دارد و متون معتبر اولیه ی شریعت نیز شدیدا آن را تأیید می کند .

4/6- یکی از عناوین مورد توجه در بحث ارتداد ،  عنوان « شرک » است . شرک را به عنوان یکی از موجبات ارتداد معرفی کرده اند .

تعریفی که از شرک در متون نقلی ( قرآن و روایات ) ارائه شده ، مصادیق گوناگونی را در بر می گیرد . به همین جهت ، بررسی و تعیین مصداق « شرک موجب ارتداد » امری لازم و تعیین کننده است .

به عبارت دیگر ؛ می خواهیم بدانیم که مقصود شریعت از گزاره ی ؛ « شرک ، موجب ارتداد » چیست ؟ آیاتمامی مصادیقی است که در متون دینی از آن به عنوان شرک ، یاد شده است ( مثل ریاء ) یا نوع خاصی از آن مورد توجه بوده است ؟

شرک ، در متون نقلی  

در متون معتبره ی نقلی شریعت ، مصادیق گوناگونی از رفتارها و پندارهای بشری را متصف به عنوان شرک کرده اند . اهم آن موارد عبارتند از ؛

1- « ریاء » که در برابر « اخلاص عمل برای خدا » قرار می گیرد و عبارت است از ؛ انجام دادن عبادات و کارهای پسندیده ای که باید برای اطاعت از دستور یا توصیه های خداوندی و رسیدن به اهداف مادی و معنوی آن انجام گیرد ، با انگیزه ی جلب توجه غیر خدا ( که نوعی پاداش خواهی از غیر خدا ، به شمار می آید ) .

شریک کردن غیر خدا ، گاه به گونه ای است که در حقیقت « موضوع توصیه یا دستور خداوندی » است ، مثل « شاد کردن دیگران ( ادخال السرور ) ، انفاق به نیازمندان ، تعلیم علم به دیگران و … » . در این گونه موارد ، اهداف و موضوعات احکام شرع ، اشتراکی است و توجه به دیگران ، مطلوب شارع است و تفکیک بین جلب رضایت و توجه خدا و  غیر خدا ممکن نیست .

در برخی موارد ( مثل عبادات ) هیچگونه اشتراکی در اهداف و موضوعات حکم شرعی از جانب شارع دیده نشده است . پس اگر انگیزه ی جلب توجه غیر خدا در آن پدیدار گردد ، نوعی از « شرک » تحقق پیدا خواهد کرد (وسائل الشیعة 1 / 71 ) .

در متون روائی آمده است ؛ « عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : کُلُّ رِیَاءٍ شِرْکٌ . إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَى النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّه‏ = امام صادق گفت : هر ریائی شرک است . همانا هرکس برای مردم کاری بکند ، پاداشش بر مردم است و هرکس برای خدا کاری بکند ، پاداشش برخدا است » ( الکافی ‏2 / 293 ) .

در روایتی دیگر می خوانیم ؛ « حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی الله عنه قال : حدثنا محمد بن‏ الحسن الصفار عن هارون بن مسلم عن مسعدة بن زیاد عن جعفر بن محمد عن أبیه (ع) قال : إن رسول الله (ص) سئل ؛ فیما النجاة غدا ؟ فقال : إنما النجاة فی ألاّ تخادعوا الله فیخدعکم ، فإنه من یخادع الله یخدعه و یخلع منه الإیمان و نفسه یخدع ، لو یشعر . فقیل له : فکیف یخادع الله ؟ فقال : یعمل بما أمره الله عز و جل به ، ثم یرید به غیره . فاتقوا الریاء ، فإنه شرک بالله عز و جل … = امام صادق (ع) از پدرش نقل می کند که گفت : همانا از پیامبر خدا (ص) پرسیده شد ؛ چه چیزی سبب نجات در آخرت می شود ؟ پیامبر پاسخ داد : هما نا نجات در این است که ، نیرنگ با خدا نکنید که با شما نیرنگ می کند . چرا که هرکس با خدا نیرنگ کند ، اگر شعور خود را بکار گیرد می فهمد که با خویشتن نیرنگ کرده است و خدا ایمان را از او برمی دارد . از پیامبر پرسیده شد که ؛ چگونه با خدا نیرنگ می کند ؟ پیامبر پاسخ داد : کاری را که خدا دستور انجامش را داده است ، بخاطر غیر خدا انجام می دهد . پس بپرهیزید از ریاء چرا که شرک به خداوند است … » ( معانی الأخبار /341 ) .

در این مورد ، روایات بسیاری وارد شده است و کسی در اتصاف ریاء به شرک ، در متون روایی ، تردیدی ندارد . از طرفی ، در وصف ریاء ، روایاتی وارد شده است که پرهیز از تمامی مصادیق آن را برای اکثر قریب به اتفاق مردم ، بسیار بعید می شمارد .

در زمان ائمه ی هدی (ع) عده ای از ظاهر بینان و خشونت گرایان اصحاب ائمه ، با استناد به روایتی از امام (ع) که شرک را به دو نوع « آشکار و مخفی » تقسیم کرده و در توصیف شرک مخفی گفته بود : « هر ریائی شرک است و شرک مخفی آن است که ؛ همچون حرکت مورچه ای سیاه بر سنگی سیاه در دل شب سیاه است » ( وسائل الشیعة  ‏5 / 99  و 16 / 254 و 255 ) اقدام به تکفیر بسیاری از مسلمانان می کردند .

در پاسخ این دیدگاه افراطی و خوارج گونه ، امام صادق (ع) موضع گیری کرده و اعلام کردند که چنین نیست ؛« عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ‏ مُوسَى الْخَشَّابِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ : قُلْتُ لَهُ : إِنَّ هَؤُلَاءِ الْعَوَامَّ یَزْعُمُونَ أَنَّ الشِّرْکَ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ عَلَى الْمِسْحِ الْأَسْوَدِ . فَقَالَ : لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُشْرِکاً حَتَّى یُصَلِّیَ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَذْبَحَ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَدْعُوَ لِغَیْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏ = گفتم : این گروه عوام گمان می کنند که شرک مخفی تر از حرکت مورچه در شب تاریک بر سنگ سیاه است . امام صادق (ع) گفت : بنده ی خدا مشرک به شمار نمی آید تا وقتی که برای غیر خدا نماز گزارد یا برای غیر خدا قربانی کند یا غیر خدا را بخواند » ( وسائل الشیعة ‏28 / 342 ) .

اگر کسی با دیدگاه « تعمیم شرک به نوع خفی آن » ملتزم به دیدگاه رایج فقهی شیعه و اهل سنت در مورد حکم ارتداد شود ( ثابت بودن حکم ارتداد ) چه فاجعه ای می آفریند ؟ آیا چنین رویکردی با « روح اسلام » که « رحمت ، مدارا و عدالت » است ، سازگاری دارد ؟ ایا تفاوتی بین این دیدگاه با دیدگاه مقابل آن که معتقد به عدم تعمیم به شرک خفی و عدم ثبات حکم ارتداد ( پس از توافق عمومی اکثر پیروان شرایع مختلف بر عدم مجازات کسی که تغییر عقیده می دهد ، در قالب معاهدات بین المللی ) است ، دیده نمی شود ؟

2-  در برخی روایات ، برخی پندارها ی مؤمنان به شریعت محمدی (ص) در مورد خدای سبحان ، متصف به صفت شرک شده است . برای نمونه به این موارد توجه شود ؛

الف )  الصدوق بإسناده عن محمد بن عرفة قال : قلت للرضا ع : خلق اللَّه الأشیاء بقدرة أم بغیر قدرة ؟ فقال : لا یجوز أن یکون خلق الأشیاء بالقدرة ، لأنک إذا قلت : خلق الأشیاء بالقدرة ، فکأنک قد جعلت القدرة شیئا غیره ، و جعلتها آلة له ، بها خلق الأشیاء ، و هذا شرک … = به علی بن موسی الرضا (ع) گفتم : خداوند ، پدیده ها را با قدرت خود خلق کرده است یا به غیر قدرت ؟ امام پاسخ داد : جایز نیست که خداوند ، پدیده ها را با چیزی به نام قدرت ، خلق کرده باشد ، چرا که در این گونه پرسش ، قدرت را چیزی غیر از خدا قرار داده ای و آن را به منزله ی ابزاری که بواسطه ی آن پدیده ها را می آفریند قرار داده ای ، و این شرک است … » (  الوافی ‏1 / 452 ) .

فاصله قرار دادن بین ذات واجب الوجود با صفات او ، در این روایت « مصداق شرک » شمرده شده است . در حالی که امام (ع) پرسشگر را مشرک نمی شمارد و فقط در مقام بیان « خطای نظری » وی بوده است .

به عبارت دیگر ؛ یکی از مهمترین موضوعات در این گونه مباحث و عناوین ، نقش اراده و علم انسان است . یعنی در بحث ارتداد و عناوین زیر مجموعه ی آن ، باید به موضوع فقهی « عناوین قصدیه » توجه داشت . پس اگر فردی قصد شرک ورزیدن به خدا را نداشته باشد یا قصد انکار خدا را نداشته باشد ، نمی توان وی را مشرک یا کافر شمرد ، هرچند گفتار یا رفتار وی را می توان مشرکانه ارزیابی کرد .

ب ) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَى الْکَاهِلِیِّ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ حَجُّوا الْبَیْتَ وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ثُمَّ قَالُوا لِشَیْ‏ءٍ صَنَعَهُ اللَّهُ أَوْ صَنَعَهُ النَّبِیُّ ص : أَلَّا صَنَعَ خِلَافَ الَّذِی صَنَعَ ؟ أَوْ وَجَدُوا ذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ ، لَکَانُوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ … = امام صادق (ع) گفت : اگر گروهی عبادت کنند خدای را به یگانگی و نماز را بپا دارند و زکات بدهند و حج بجا آورند و سپس در مورد کاری که خدا یا پیامبر خدا کرده اند بگویند : « چرا به گونه ی دیگری انجام نداده اند ؟ » یا چنین پرسشی را در دلهاشان بیابند ، هرآینه به خاطر همین پرسش یا تصور ، مشرک می گردند … ( الکافی ‏2 / 398 ) .

این روایت در پی بررسی دقایق معرفتی است و نه تبیین موضوع شرک موجب ارتداد . می خواهد بگوید که « کمال توحید » به این است که در قلب آدمی نیز تردیدی خطور نکند .

اگر بنا باشد که فتوایی مبتنی بر ظاهر این روایت صادر شود ، اکثر قریب به اتفاق مسلمانان ( با هر گرایش مذهبی ) را باید « مرتد و مشرک » دانست ( روایت صحیح السند است و قابلیت استناد دارد ).

بعید است که هرگز در ذهن مسلمانان متوسط ( و بسیاری از افراد عالم ) در تمام مدت زندگی و در برخی زمینه ها ، چنین تصور یا پرسشی ، شکل نگرفته باشد . آیا همه ی آن ها را می توان مشرک دانست ؟!!

بنا بر این ، تردیدی نمی توان کرد که در لسان روایات ، بسیاری از عناوین ، در غیر معنای اصطلاحی شرعی بکار برده شده اند که نمی توان همه ی مصادیق بکار رفته را مصداق احکام شرعی خاص آن عناوین دانست .

در مواردی که عناوین بکار رفته از نوع « حقایق مشککه » اند ، برای تشخیص مفهوم حقیقی مورد نظر شارع ، توجه به تمامی قیود بکار رفته ( خواه متصل یا منفصل ) ضروری است . غفلت از یک خصوصیت یا قید مورد نظر شارع ، می تواند به « انحراف شدید از مقصود شارع » منتهی شود .

مقصود از بحث « حقیقت شرعیه » در مباحث الفاظ ، چیزی جز تفکیک بین « مصداق یا عنوان خاص مورد نظر شارع » از میان مصادیق یا عناوین مشترک نیست .

3- عنوان شرک در موارد دیگری چون ؛ بدعت ( الکافی ‏2 / 397 ) ، بیان و پذیرش سخن دروغ ( الکافی ‏2 / 397 ) ، تشبیه خدا به خلق و خصوصا انسان و یا قول به تجسم او ( الکافی 1  / 105# التوحید / 69و 80)، عدم پذیرش مرجعیت دینی ائمه ی شیعه ( الکافی ‏2 / 398 ) و … نیز بکار رفته است که بیانگر « نقصان » حاصل از این تصورات در نسبت با « کمال ایمان و توحید » است .

4- در متن قرآن کریم ، آمده است ؛ « و قالت الیهود عزیر ابن الله و قالت النصاری المسیح ابن الله … سبحانه و تعالی عما یشرکون = ( برخی از ) یهودیان گفتند : عزیر ، پسر خدا است ، و مسیحیان گفتند : مسیح ، پسر خدا است … پاک و برتر است خدا از این تفکرات مشرکانه ای که ابراز می کنند » .

در این بیان قرآن ، با صراحت از « مشرکانه بودن تصور فرزند برای خدا » توسط برخی یهودیان و مسیحیان ، سخن رفته است .

اما در روایتی از امام صادق (ع) در همین رابطه ، می خوانیم ؛ « … قال لی أبو عبد الله ع … إن الیهود قالوا ما قالوا و وحدوا الله و إن النصارى قالوا ما قالوا و وحدوا الله … = امام صادق گفت : … همانا ( گروه مشخصی از ) یهودیان  گفتند آنچه را می گفتند و خدا را نیز یکتا می شمردند و مسیحیان می گفتند  آنچه را می گفتند  و خدا را نیز یکتا می شمردند . ( بحارالأنوار  25 / 304 . رجال‏الکشی / 398  ) .

این سخن امام صادق ، به روشنی نشان می دهد که ؛ « ممکن است سخن یا رفتاری مشرکانه ارزیابی شود ولی ملاک اصلی برای مشرک خواندن آدمی ، نفی توحید است » .

5- نوع دیگری از روایات وجود دارند که به تفکیک بین « شرک در اطاعت و شرک در عبادت » پرداخته اند . این دسته از روایات ، توضیح می دهند که « شرک در طاعت » موجب شرک حقیقی نیست و آنچه مورد نفی خداوند سبحان قرار می گیرد « شرک در عبادت » است .

در روایتی از امام صادق (ع) آمده است ؛ « عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ ضُرَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ، فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ-: « وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ » قَالَ : شِرْکُ طَاعَةٍ وَ لَیْسَ شِرْکَ عِبَادَةٍ … =  امام صادق (ع) در مورد این آیه ی قرآن « اکثر آنان ایمان نمی آوردند به خدا مگر در حالی که مشرک اند » گفت : این شرک ، شرک در اطاعت است و نه شرک در عبادت …   ( الکافی ‏2 / 397 ) .

مقصود از شرک در عبادت ، شایسته ی عبادت دانستن فرد یا چیزی غیر از خدا است و مقصود از شرک در اطاعت ، انجام مسئولیت ها و کارها بخاطر فرمان خدا و غیر خدا به گونه ای است که انگیزه های مختلف و مشترک ، اورا وادار به کاری کرده باشد .

آنچه شرعا ممنوع است ، کسی یا چیزی را در ردیف خدا قرار دادن و شایستگی و توان مشترک برای آنان قائل شدن است . آن ها را « خالق مستقل » دانستن و یا در ادامه ی خلقت ، معتقد شدن به « واگذاری قدرت خلقت و تقدیر امر خلایق به غیر ، از جانب خداوند » و در نتیجه « غیر خدا را شایسته ی عبادت خاص خدا دانستن » نمودار های اصلی شرک است .     

از مجموع بررسی روایات ( و برخی آیات ) می توان گزارش داد که ؛ « شرک ، امری نسبی است » . اگر نسبت آن با « کمال توحید » ( اخلاص ) سنجیده شود ، حتی برخی تصورات درونی آدمی ، رنگ و روی شرک را پیدا می کند ، اندک توجه به غیر ( ریاء ) مصداق شرک می شود و … و اگر نسبت آن با « مطلق حق » سنجیده شود ، تمامی سخنان و راهکارها و رویکرد های « باطل » را می توان « مصداق شرک » قرار داد و اگر نسبت آن با قدر واجب و لازم « توحید » سنجیده شود ، شامل « شریک کردن عامل مستقلی غیر خدا در امر تکوین و خلقت با خالق بی همتا » می گردد.

قدر متیقن از شرک ، در بحث ارتداد ( بلکه مقتضای بیانات روشن و آشکار پیامبر خدا و ائمه ی هدی ) نوع اخیر آن است که در برابر « یگانگی خالق مستقل و فیاض فیض مستمر » قرار می گیرد .

اگر بخواهیم مبتنی بر توسعه در مفهوم شرک ، و مبتنی بر نظریه ی رایج در مورد حکم ارتداد ، داوری کنیم ، باید برخی از مسلمانان ، خصوصا بسیاری از افراد نا آگاه شیعه را به عنوان « مصداق مشرک » محکوم به اعدام کنیم و اموال آنان را بین ورثه شان تقسیم کرده و حکم به جدایی همسران شان کنیم .

در باور بسیاری از شیعیان ، رفتارهای ناقض توحید کامل و درک های ناقص از مفاهیمی چون ؛ « شفاعت ، توسل ، زیارت ، علم پیامبر خدا و ائمه ی هدی ، اشراف و امضاء نامه ی عمل بندگان خدا توسط ائمه ، واسطه ی فیض الهی بودن ، ولایت تکوینی ، معجزات و … » وجود دارد که باور و رفتار آنان را مصداق کامل روایاتی قرار می دهد که مستند فقیهان قائل به « توسعه در مفهوم شرک موجب ارتداد » است .

بعید می دانم که هیچیک از فقهای مزبور ( که اتفاقا در باب عقائد و رفتار شیعیان ، بسیار هم اهل تسامح و مدارا و تقیه اند ) حکم به ارتداد همه ی این افراد کنند و در مقام عمل ( چون مقام نظر ) به توسعه در مفهوم شرک ، ملتزم بمانند .

اگر التزام به این توسعه ، وجهی ندارد ( که ندارد ) چرا باید جور نظریاتی را بکشند که خود نمی توانند به آن ملتزم بمانند ؟ آیا این خود نشانگر « غیر فطری بودن نظریات غیر قابل قبول در مقام عمل » نیست ؟!!

آیا بسیاری از باورهای غیر علمی و غلو آمیز در باره ی پیامبر خدا (ص) و ائمه ی هدی (ع) در اعتقادات شیعی ( که متأسفانه از سوی برخی عالمان و فقیهان نیز مورد اقبال قرار گرفته و می گیرد ) لااقل در مورد عالمان ، مصداق « رفتار یا گفتار مشرکانه » نیست ؟

داعیه داران تبلیغ شریعت و مدعیان دفاع از آن ، چگونه اجازه می دهند که گفتار و رفتار آنان به گونه ای رقم خورد که بسیاری از آن استشمام « شرک » کنند ؟ آیا توصیه ی اکید اولیاء دین مبنی بر پرهیز از مواضع تهمت ( اتّقوا مواضع التّهم ) شامل حال عالمان شریعت نمی شود ؟!!

صرفنظر از بحث ارتداد ، رویکردهای برخی مسلمانان غیر شیعه و خصوصا اکثریت جمعیت شیعه ، به گونه ای است که « ذکر خدا » کمتر از « ذکر غیر خدا » است . توجه به خدا و دعا و نیایش خالص ، و درخواست از او ، بسیار کمتر از درخواست از غیر خدا و توجه و یاد غیر خدا است !!

بهانه جویی های برخی بزرگان مبنی بر اینکه ؛ « ما از پیامبر و ائمه می خواهیم که به اذن خدا به ما و نیازهای ما توجه کنند و این شرک نیست » ، صورت مسأله را پاک نمی کند .

چرا به مردم مؤمن ، آموزش نمی دهند که ؛ « خدای سبحان ، بدون واسطه هم پاسخ می دهد و خود او ، توصیه کرده است که ؛ مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را » ( ادعونی استجب لکم ) .

مگر قرآن کریم با تاکید شدید و با تکرار بسیار ، از « خواندن غیر خدا در کنار خدا » ( و لا تدع من دون الله – یونس / 106 ) پرهیز نداده است ؟ (نگا ، اعراف / 194 . هود / 101 . نحل / 20 . مریم / 48 . حج / 12 . لقمان / 30 . فاطر / 40 و …   ) و مگر خدای سبحان نفرموده است که ؛ « از هر گناهی ممکن است درگذرد ، مگر از شرک ، که هرگز در نمی گذرد » ؟ ( ان الله لایغفر ان یشرک به و یغفر مادون ذلک لمن یشاء — نساء / 48 و 116 ) . ما را چه شده است که از گرایش تاریخی بشر به شرک ، و هشدار قرآن که ؛ « … أفإن مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم = آیا اگر پیامبر بمیرد یا کشته شود ، شما به باورها و رفتار گذشته ی خویش برمی گردید ؟ » درس نیاموخته ایم و نسبت به گرایشات مشرکانه ، بی تفاوت شده ایم ؟!!

نکند که با بی توجهی ، مصداق این آیه ی کریمه ی قرآن گردیم که ؛ « الذین اذا ذکرالله وحده اشمأزت قلوب الذین لایومنون بالآخرة و اذا ذکر الذین من دونه اذا هم یستبشرون = کسانی که هرگاه یاد خدا به تنهایی بشود ، قلب آنانی که ایمان به آخرت ندارند ، مشمئز می شود و هرگاه یاد غیر خدا شود ، در آن هنگام شادمان می گردند و بشارت می دهند » ( زمر / 45 ) .

در هرصورت ، جا دارد که فرد مؤمن ، تا می تواند در گفتار و رفتار خود « اخلاص » داشته باشد . یعنی در مقامات خاصی که باید خدارا اختصاصا مورد توجه قرار دهد ( مثل ؛ دعا ، قرائت و ذکرهای رکوع و سجود نماز ، روزه و مناسک حج ) هیچکس از انبیاء و اولیاء الهی را ( با همه ی ارزش و عظمتی که دارند ) در کنار نام و یاد خدا ، قرار ندهد و بدون تردید فقط « خدای یگانه » را مورد توجه و خطاب قرار دهد و در دعا و نیایش هم هرچه می خواهد از او بخواهد .

برای آن دسته از مؤمنانی که جز از مسیر رایج ، مطلبی را نمی پذیرند ، لازم است که بدانند ؛ این امر ، توصیه ی مؤکد همان انبیاء و اولیائی است که برخی با تصور ارادت به آنان و تعظیم ایشان ، گاه به ساحت مقدس الهی ، اهانت روا می دارند و شأن ربوبی را تا سطح اولیاء الله ، پایین می آورند ( هرچند نسبت به آن آگاهی نداشته باشند ) .

عالمان شریعت ، در برابر این رفتارهای ناآگاهانه ی نا آگاهان ، مسئولیتی آگاهانه بر دوش دارند تا « آب رفته را به جوی برگردانند » .

 ادامه دارد …..