با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تأكیدات حضرت امام خمینی (ره)، بنیانگذار و معمار كبیر انقلاب، افق های تازه ای دراین مسیر گشوده شده است واز زمان زعامت مقام معظم رهبری تا امروز نیز با پیگیری، بسط و توسعه آن، این موضوع به یكی از شعارها و سیاست‌های اصلی جمهوری اسلامی و به تبع آن جهان اسلام تبدیل گشته تا آنجا كه سال 86 به نام سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی نامگذاری شده است.

امروزه هجوم گسترده دشمنان اسلام به منافع مادی و معنوی مسلمانان از همیشه بیشتر شده و بسترهایی مانند تهاجم فرهنگی، تحریم‌های اقتصادی، تأسیس فرق ضاله و … با حضور نظامی در كشورهای اسلامی ابعاد و وجوه پیچیده‌تری پیدا كرده است و لزوم وحدت، یكپارچگی و دوری از تفرقه و اختلاف افكنی در بین امت اسلام از هر زمان دیگر بیشتر احساس می‌شود، زیرا اگر در دهه‌‌های گذشته دشمنان اسلام با ابزار تبلیغی و استثمار اقتصادی به دنبال منافع خود بودند، امروزه با شكستن شخصیت مسلمانان و حضور نظامی در كشورهای آنان، منافع خود را دنبال می‌كنند و این حضور نظامی و فیزیكی می‌تواند به دیگر نقاط جهان اسلام نیز سرایت كند.

با توجه به اینكه در تبیین و طرح یك موضوع، مفهوم شناسی ، شناخت معنا و حدود آن از مهمترین وجوه مسئله می‌باشد، بنابراین در این مقاله سعی شده است یك مفهوم شناسی از معنای وحدت و تقریب اسلامی در كلام و اندیشه مقام معظم رهبری مطرح گردد.

قطعاً با توجه به وجوه مختلف موضوع، لزوم استمرار چنین حرکت هایی در تبیین بهتر موضوع بسیار كارساز خواهد بود.

مفهوم شناسی وحدت
با توجه به اینكه وحدت اسلامی از جمله مسائلی است كه می‌تواند به عنوان یك سد محكم در مقابل منافع استكباری دشمنان اسلام واقع شود، بنابراین مخالفت ها و دشمنی های با آن نیز بیشتر و پیچیده‌تر خواهد بود و از آن جمله این است كه دشمنان سعی می‌کنند با طرح معانی نادرست از وحدت اسلامی در بین پیروان فرق اسلامی باعث جبهه‌گیری و مخالفت مسلمانان به ویژه قشرهای مذهبی شوند.

حال باید دید معنا و مفهوم این وحدت چیست و حدود آن كجا می‌باشد.

«در ابتدا باید معلوم كنیم كه مقصود ما از وحدت مسلمانان چیست؟ آیا مقصود، این است كه مسلمانان از مذهب خود دست بردارند و به مذهب دیگری اعتقاد پیدا كنند و عمل نمایند؟

نه، مقصود ما این نیست. ما وقتی به وحدت عمل می‌كنیم، مقصود ما این نیست كه فرق مسلمین – اعم از شیعه و سنی- یا فرقی كه داخل تشیع و تسنن هستند، موظف و مجبورند كه از عقیده خود دست بردارند و به عقیده سومی یا به عقیده طرف مقابل گرایش پیدا كنند. این چیزی است كه به تحقیق، تفحص و مطالعه هر كس وابسته است و بینه و بین الله تكلیف اوست. بحث ما این نیست. بحث ما این است كه می‌خواهیم به همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی بگوییم و تذكر بدهیم كه شما یك نقاط مشترك و یك نقاط اختلاف و افتراق دارید. در بعضی چیزها با هم شریك هستید و یك طور فكر و عمل می‌كنید و در بعضی چیزها، هر فرقه روش خود را دارد و نقاط اشتراك بیشتر از نقاط افتراق است.

ما می‌گوئیم: ای مسلمانان عالم در هر جای دنیا كه هستید، با هم دشمنی نكنید، علیه هم مبارزه و جنگ نكنید و دشمنان و دوستانتان را بشناسید.»1

از این كلام به خوبی حدود و محورهای اصلی در مفهوم وحدت دریافت می‌گردد و هنگامی كه این محورهای مطرح شده با بیانات دیگر ایشان تفسیر شود كاملاً دریافت می‌شود كه مفهوم وحدت در اندیشه ایشان، همان چیزی است كه امروزه نیاز اصلی و حلقه مفقوده امت اسلامی می‌باشد.

«وحدت» ، نفی مذهب و فرق اسلامی نیست.

از جمله معانی و مفاهیمی كه از وحدت در بین مسلمانان مطرح شده و سپس واكنشهای تندی را علیه این مقوله باعث می‌شود، این است كه وحدت یعنی دست كشیدن از عقاید و عواطف مذهبی و اینگونه عنوان می‌شود كه برای عملی شدن وحدت و همگرایی در جهان اسلام، سه راه بیشتر نیست، یا باید عقاید خود را كنار گذاشته ، یا عقاید دیگری را به صورت جزمی پذیرفت و یا اینكه باید مذهبی جدید تأسیس شود كه در آن عقاید مختلف از فرق اسلامی گردآوری شده باشد و مسلمانان برای رسیدن به یك همگرایی واقعی باید به یكی ازاین‌سه‌راه‌تن‌دهند.

در حالی كه در بررسی مفهوم وحدت اسلامی این مسئله به وضوح درک می‌شود كه به هیچ وجه معنای آن این نیست كه مسلمانان از هر فرقه و گروهی عقاید خود را به دست فراموشی سپرده و یا اینكه برای رسیدن به همگرایی اسلامی ما ناچاریم كه در عقاید اصولی خود یك بازنگری داشته باشیم و در این صورت است كه می‌توان به وحدت اسلامی نائل شد.

«ما نمی‌گوییم كه سنی های عالم بیایند شیعه بشوند، یا شیعه های عالم دست از عقیده خودشان بردارند، البته اگریك سنی یا هر كسی تحقیق و تفحص كرد، عقیده‌‌اش هر چه شد، باید بر طبق عقیده خودش عمل كند، تكلیف او با خدایش است».2

«اگر ما می‌گوییم كه شیعه و سنی در كنار هم قرار بگیرند، یعنی شیعه، شیعه بماند؛ سنی هم سنی بماند.»3

این مفهوم از وجوه اصلی در معنای همگرایی می باشد یعنی كنار گذاشتن عقاید فرق اسلامی مشكلی را حل نكرده و باعث ایجاد وحدت نمی‌شود زیرا اساساً این عقاید و اختلافات در اعتقادات مسلمانان نیست كه باعث اختلاف و پراكندگی آنها شده است و اینكه برخی فكر می‌كنند با سرپوش گذاشتن بر عقاید مذاهب در گفت و گوی مذاهب با یكدیگر می‌توانند به وحدت برسند كاملاً اشتباه می‌باشد .

«بعضی ها برای اینكه اتحاد مسلمین را تحصیل نمایند، مذاهب را نفی می‌كنند. نفی مذاهب مشكلی را حل نمی‌كند؛ اثبات مذاهب مشكلات را حل می‌كند.» (4)

عده‌ای درمعنای وحدت دچار مشكلی دیگر می‌شوند و علاوه بر نفی عقاید مذاهب ، تاریخ و اصول فرق مسلمین را نادیده گرفته و بیان می‌كنند كه شیعه و سنی تفاوتی ندارند و همه مسلمان هستیم .این عده به جای آنكه به دنبال استدلالات عقلانی، فقهی و قرآنی برای مقوله وحدت باشند، بیشتر به دنبال استفاده از عواطف و احساسات هستند، در حالی كه مقوله وحدت از یك پشتوانه استدلالی كامل برخوردار می‌باشد و نمی‌توان چندان به نیت افرادی كه در این راستا استدلالات را كنار گذاشته‌اند، خوشبین بود.

«بعضی در بیان مطلب اشتباه می‌كنند، وقتی كه آنها این حرفها را می‌زنند شاید خیلی هم ساده نباشد. وقتی می‌خواهند وحدت اسلامی را بیان كنند، می‌گویند كه در صدر اسلام، نه شیعه و نه سنی بود؟ پس شیعه و سنی غلط است. نه این حرف نادرست است.
بحث سر این نیست كه در صدر اسلام، آیا شیعه و سنی وجود داشت یا نه؟ بالاخره بعد از پیامبر (ص) آرای مسلمین متفاوت شد یك عده در مسئله امامت نظری داشتند و عده‌ای نظر متفاوت دیگری داشتند. بعضی منبع احكام الهی را یك چیز و بعضی چیز دیگری دانستند. بنابراین در اصول و فروع از همان اول اختلافاتی بین مسلمانان به وجود آمد. این كه ما بگوییم در صدر اسلام نه شیعه و نه سنی بود، حرف غلطی است. امروز این حرف، در حقیقت به معنای نفی كردن و از بین بردن معارف، فقه و محصول فرهنگی همه فرق مسلمین است. روی هر چه دست بگذارند. می‌گویند در صدر اسلام نبوده، پس این غلط است. این خودش حرفی شبیه توطئه است.»5

گستردگی مفهوم وحدت

معنای وحدت محدوده وگستردگی به میزان تك تك مسلمانان در اقصی نقاط عالم دارد و مرزو زبان نمی‌شناسد ،چنانكه دعوت به اسلام ناشناخته است پس شعار وحدت یك شعار صرف سیاسی برای تجمع حكومت‌های كشورهای اسلامی نیست بلكه یك پیام عمیق و اساسی برای اجتماع همه مسلمین بر اصول مشترك می‌باشد.

چنانچه ذكر شد وحدت به معنای نفی مذاهب و استدلال نیست بلكه برای رسیدن به وحدت نیازمند تمسک به حبل الله و استدلال، تفكر و تعمق در اصول دین و مذهب می‌باشیم و هنگامی كه مسلمانان به شكلی عمیق تر به عقاید خود بنگرند و متوجه اصول مشترك خود شوند، ناخودآگاه به سمت وحدت و همگرایی پیش خواهندرفت.

محدوده و حیطه همگرایی، تشیع نیست، هر چند این شعار امروزه و به شكلی جدی از سوی جمهوری اسلامی كه یك نظام شیعی است، مطرح می‌شود ولی هیچ گاه در سیاست های آن به این نكته اشاره نشده و به دنبال آن نیز نبوده كه اهل تسنن را به شیعه شدن تشویق نماید بلكه معنای همگرایی، ابعادی بسیار مهمتر در خود جای داده است.

«ما چه موقع به عالم تسنن گفته‌ایم كه منظورمان از وحدت این است كه شما شیعه بشوید؟ ما چنین چیزی نگفته‌ایم. ما نمی‌گویئیم شما مذهب را عوض كن».6

البته این به این معنا نیست كه هر كس آزادانه و براساس استدلال، مذهب دیگری را یافت كه كامل تر و مناسب تر است، به عقیده خود عمل نكند بلكه نكته در اینجاست كه برخی در عالم اسلام، تبلیغ جمهوری اسلامی برای وحدت را تبلیغی برای شیعه كردن سنی های عالم اسلامی می‌دانستند. مقام معظم رهبری اشاره می‌كنند كه هدف و غرض وحدت، تغییر مذهب نیست، پس این یك شعار مذهبی نیست بلكه یك اصل و اساس دینی است كه باید همه مسلمانان نسبت به آن اهتمام بیشتری بورزند.
«اتحاد مسلمین به دو معناست كه هر دوی آنها نیز باید تأمین بشود: اول اینكه فرق گوناگون اسلامی كه هر كدام فرق مختلف كلامی و فقهی دارند، حقیقتاً در مقابله با دشمنان اسلام همدلی، همدستی، همكاری و همفكری كنند. دوم این كه فرق گوناگون مسلمین سعی كنند خودشان را به یكدیگر نزدیك كرده و تفاهم ایجاد نمایند و مذاهب فقهی را با هم مقایسه و منطبق كنند، بسیاری از فتاوای فقهی و علما هست كه اگر مورد بحث فقهی عالمانه قرار بگیرد، ممكن است با اندک تغییری، فتاوای دو مذهب به هم نزدیك بشود.» 7

در اینجا این نكته به خوبی روشن می‌شود كه وجود و مقابله با دشمنان مشترك یك بعد از مقوله وحدت می‌باشد و این مسئله وقتی از اهمیت بیشتری برخوردار می شود كه عده‌ای وحدت را صرفاً یك حربه سیاسی در مقابله با دشمنان و یك تاكتیك دفاعی صرف برای امت اسلامی در مقابله با هجوم دیگران می‌دانند، در حالی كه این مسئله یك بخش از وجوه و ابعاد وحدت می‌باشد و ابعاد دیگر كه شاید از اهمیت بیشتری نیز برخوردارمی باشد، این است كه مسلمانان، عقاید و افكار خود را شناخته سپس به شناخت اعتقادات فرق دیگر بپردازند و با تكیه بر اشتراكات اصولی و اساسی به سمت افتراقات رفته و با استدلال و دیدی برادرانه و نه خصمانه به مسلمانان دیگر حق اسلامی را از آنها دریغ ننمایند.

«وحدت به معنای احساس برادری است و همین كه هر طرفی احساس كند كه دیگری هم مسلمان است و حق اسلامی او را بر گردن خود احساس كند و متقابلاً او هم به همین ترتیب عمل نماید.» 8

«ما می‌گوییم امروز نباید آتش افروزی كرد. هر كس عقیده خود را داشته باشد و آن را اثبات هم بكند. ما نمی‌گوییم وقتی گویندگان مذاهب مختلف اسلامی، در برخورد با یكدیگر قرار می‌گیرند، استدلال نكنند و عقیده خود را اثبات ننمایند. نه، استدلال و اثبات بكنند، اما اثبات عقیده بحثی است و دشمنی كردن با طرف مقابل و همصدا شدن با استكبار جهانی و نیروهای خود را صرف جنگ داخلی بین مسلمین كردن، بحث دیگری است.» 9

دشمنی نكردن مسلمین با یكدیگر، عدم اجازه به دشمنان برای سوء استفاده از اختلافات مذهبی مسلمانان علیه آنها، پناه نبردن به سمت دشمن برای مقابله با دیگر فرق اسلامی، استدلال با تكیه بر مبانی قرآنی، عقلانی، فقهی در مواجهه با یكدیگر،شناخت و تكیه بر اصول مشترك و… همه از وجوه و ابعاد وحدت می‌باشند كه با معرفی آنها به امت اسلام می‌توان امیدوار بود مسلمانان هر چه زودتر از شرایط كنونی خارج شده و علاوه بر نزدیكی و احساس برادری بیشتر با یكدیگر و همچین مقابله یكپارچه با دشمنان به عزت و اقتدار از دست رفته خود برگردند.
در پایان به موضوعات دیگری كه در مقوله وحدت و همگرایی جهان اسلام وجود دارد، به صورت گزیده و عنوان اشاره می‌شود تا به این مقوله با دیدی‌مناسب‌تر‌ووسیع‌تر‌نگریسته