متن بيانيه سران كشورهاي كرانه درياي خزر نشان مي دهد كه اجلاس تهران براي هر چهار همسايه ايران منافعي بلندمدت و براي ايران گرچه منافعي ميان مدت، داشته اما جمهوري اسلامي دست به تغيير روشها و تاكتيكهاي خود براي تعيين رژيم حقوقي درياي خزر زده كه با سياستهاي پيشين تفاوت هايي دارد.

تغيير سياست ايران در خزر و تضعيف موقعيت مذاكراتي

طي شانزده سالي كه از فروپاشي اتحاد جماهير سوسياليستي شوروي مي گذرد ديدگاه ايران تا پيش از اجلاس سران درياي خزر در تهران استفاده مشترك از بستر و منابع زير آب دريا بود.

روسيه نيز ابتدا از چنين سياسيتي پيروي مي كرد اما با عقد قراردادهاي سه جانبه ميان روسيه، قزاقستان و جمهوري آذربايجان و قرارداد دوجانبه ميان تركمنستان و جمهوري آذربايجان كه اختلاف نظر بر سر حوزه نفتي بزرگي در خزر را كاهش مي دهد، روسيه كه تنها حامي ديدگاه ايران در تعيين رژيم حقوقي درياي خزر بود به سه كشور ديگر پيوست.

موضع رسمي و بارها اعلام شده ايران در مواجهه با قراردادهاي دو و سه جانبه، رد آنها و تأكيد بر رسميت داشتن توافقهايي بود كه با حضور هر پنج كشور ساحلي دريا شكل بگيرد.

طبق توافق كشورهاي ساحلي دريا پس از فروپاشي شوروي، همه توافقهاي درباره رژيم حقوفي دريا مي بايست با حضور همه پنج كشور باشد اما اين بند توافقنامه پس از چند سال به فراموشي سپرده شد.

اعلام موضع ايران البته در اين سالها كاري از پيش نبرد و جمهوري آذربايجان كه ايران بيشترين اختلاف نظر را با آن در ميان كشورهاي خزر دارد، به همراه تركمنستان و قزاقستان اكتشاف و بهره برداري حوزه هاي انرژي مورد اختلاف را آغاز كرد.

 روسيه را به دليل بازي ماهرانه با جامعه جهاني و حمايت تاكتيكي از ايران، برنده سياسي، جمهوري آذربايجان را به دليل در اختيار گرفتن برگ برنده بر سر حوزه هاي مورد اختلاف نفتي و گازي خود با ايران برنده حقوقي، و ايران را براي مكتوب كردن حمايت همسايگان شمالي اش از برنامه اتمي و البته بستن راه هرگونه تهاجم نظامي از شمال را برنده دفاعي نشست تهران مي توان توصيف كرد

پيشنهاد ايران در اين زمان بستن موقت حوزه هاي نفت و گازي مورد اختلاف تا تعيين تكليف رژيم حقوقي حاكم بر آن بود اما در وضعيتي كه صداي ايران صدايي اقليت در خزر بود و با منافع هيچيك از چهار كشور ديگر همسو نبود، اين پيشنهاد نيزعملاً رد شد.

اينك در جريان اجلاس سران درياي خزر در تهران مشخص شده كه ايران نه تنها از اصرار خود بر استفاده مشاع از بستر و منابع زير بستر خزر كوتاه آمده بلكه به نوعي درباره قراردادهاي دو و سه جانبه ديگر كشورها در بيانيه پاياني سكوت كرده و تلويحاً آنها را پذيرفته است.

با اين ترتيب شكلگيري رژيم حقوقي درياي خزر گامي اساسي به جلو برداشته اما سهم ايران در درياي خزر كه تاكنون حدود بيست درصد از سوي ايران عنوان مي شد به علت پذيرش تلويحي قراردادهاي غير پنج جانبه، به لحاظ حقوقي مورد ترديد جدي قرار مي گيرد.

در صورتي كه ايران توافق جمهوري آذربايجان و روسيه از سويي و توافق تركمنستان و قزاقستان از سوي ديگر را پذيرفته يا دست كم درباره آن سكوت كرده باشد، عملاً جايي براي چانه زني براي گرفتن سهم بيست درصدي خود باقي نگذاشته و موضع خود را براي مذاكرات آتي بشدت تضعيف كرده است.

از اين بابت، جمهوري آذربايجان را كه طرف اختلاف اصلي ايران در خزر است بايد برنده حقوقي بيانيه تهران توصيف كرد اما اين كشور تنها برنده اجلاس تهران نبود.

برنده سياسي

ولاديمير پوتين رئيس جمهور روسيه كه آخرين ماههاي حضور در كاخ كرملين را به عنوان رهبر اين كشور سپري مي كند، با موج توجهي كه در جهان نسبت به سفرش به تهران بوجود آورد، عملاً اجلاس درياي خزر را تحت شعاع حضور خود در ايران كرد.

منابع روسي ساعاتي پيش از سفر آقاي پوتين به تهران با شايع كردن احتمال سوء قصد به رئيس جمهور روسيه از لغو احتمالي اين سفر خبر دادند و سرانجام در شرايطي كه انجام گرفتن سفر كاملاً مورد ترديد قرار گرفت آقاي پوتين شخصاً اعلام كرد كه بسوي تهران پرواز خواهد كرد.

روسيه به عنوان برادر بزرگتر كشورهاي قزاقستان، تركمنستان و جمهوري آذربايجان و شريك و مهمترين حامي برنامه اتمي ايران و جلوگير از تحريمهاي بيشتر – دست كم در ظاهر – حضوري سنگين در اجلاس سران درياي خزر در تهران داشت.

از آنجا كه سهم تقريبي روسها از درياي خزر با قراردادهاي دو و سه جانبه تعيين شده و اين كشور اختلافي با همسايگان آبي خود ندارد و از ديگر سو درياي خزر از حيث حضور نظامي براي روسيه اهميت دارد كه قدرت بلامنازع آن است، اين كشور خود را درگير چالشهاي تقسيم اين دريا نمي بيند و تنها به عنوان شريكي براي ايران و بزرگتري براي سه جمهوري ديگر عمل مي كند.

در وضعيتي كه روسيه با ايالات متحده آمريكا بر سر استقرار سامانه دفاع موشكي در اروپاي شرقي وارد كشمكش كم سابقه اي پس از جنگ سرد شده، مسكو تلاش مي كند با استفاده تاكتيكي از روابط خود با تهران در حمايت از برنامه اتمي اين كشور، برگ برنده اي در مقابل ايالات متحده داشته باشد.

دفاع آقاي پوتين از برنامه اتمي ايران و همكاري با ايران در توسعه آن، به بن بست كشاندن راه تحريمهاي تازه در شوراي امنيت آن هم پس از سفر نخست وزير فرانسه به مسكو و سفر همزمان وزيران دفاع و خارجه ايالات متحده و سفر آقاي پوتين به آلمان كه فشار بيشتر به ايران محور مشترك همه آنها بود و سر آخر مخالفت جدي با هر گونه اقدام نظامي، ايالات متحده را ترغيب به نرم كردن موضع خود درباره سپر دفاع موشكي و با اولويتي پايينتر، حمايت از استقلال كوزوو مي كند كه روسيه مخالف جدي آن است.

رفتار يك هفته گذشته و شخص آقاي پوتين بيش از آنكه به نشانه هاي دوستي روسيه با ايران تفسير شود بايد درخواست مسكو از اروپا و آمريكا خوانده شود كه به اين زبان و با كارت ايران مطرح مي شود.

دفاع از برنامه اتمي ايران در دو بند صريح و دو بند ديگر به صورت تلويحي را بايد به حساب حمايتهاي مسكو از درج آن دانست.

به اين ترتيب روسيه را نيز مي توان برنده سياسي اجلاس تهران هم در ميان پنج كشور ساحلي و هم در سطح بين المللي دانست اما ايران نيز در اين اجلاس دستاوردهاي ميان مدتي داشت.

برنده دفاعي نشست حقوقي

به غير از امتياز ميزباني اجلاس سران خزر براي ايران والبته حضور ولاديمير پوتين در تهران، جمهوري اسلامي را بايد برنده در امور دفاعي در نشستي حقوقي دانست.

گرچه ايران سياست خود را درباره بهره برداري مشاع از سطح و بستر درياي خزر و رد هرگونه توافق دو و سه جانبه تغيير داده و برگهاي برنده خود براي دستيابي به حداكثر منافع در درياي خزر را ضعيف كرده اما سه بند در بيانيه پاياني اجلاس درباره امور دفاعي گنجانده كه با توجه به متن آن، براي هيچكدام از طرفها بجز ايران معني دارد نيست.

بيانيه پاييني تأكيد دارد كه از نيروي نظامي در روابط متقابل كشورهاي ساحلي نبايد استفاده شود و هيچيك از پنج كشور اجازه نخواهند داد از خاك كشورشان براي تهاجم و ساير عمليات نظامي عليه هريك از طرفها استفاده شود.

سه بند دفاعي در بيانيه اجلاس دوم سران خزر، بيش از همه بسوي جمهوري آذربايجان اشاره دارد كه روابط دفاعي و نظامي گسترده اي با ايالات متحده و پيمان نظامي ناتو دارد و گاهي از احتمال برنامه تعرض آمريكا به ايران از پايگاههاي اين جمهوري سخن به ميان مي آيد.

سه بند دفاعي بيانيه اجلاس سران خزر در عين حال نگراني روسيه از حضور نظامي آمريكا در جمهوري آذربايجان را نشان مي دهد و ناخرسندي ايران را در سندي بين المللي ثبت مي كند.

به اين ترتيب روسيه را به دليل بازي ماهرانه با جامعه جهاني و حمايت تاكتيكي از ايران، برنده سياسي، جمهوري آذربايجان را به دليل در اختيار گرفتن برگ برنده بر سر حوزه هاي مورد اختلاف نفتي و گازي خود با ايران برنده حقوقي، و ايران را براي مكتوب كردن حمايت همسايگان شمالي اش از برنامه اتمي و البته بستن راه هرگونه تهاجم نظامي از شمال را برنده دفاعي نشست تهران مي توان توصيف كرد.