علیرضا ذکاوتی قراگزلو
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها …
ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻳﻮانﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺨﺺ او ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﺸﺪه، و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻏﺰلﻫﺎ در دﻳﻮانﻫﺎی ﻣﻮرخ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﺴﺎبی اﻳﻦ ﻏﺰل در آﻏﺎز ﻗﺮار نمیﮔﻴﺮد، اﻣﺎ نوعاً در دﻳﻮانﻫﺎی ﺣﺎﻓﻆ اﻳﻦ ﻏﺰل را در آﻏﺎز دﻳﻮان می آورﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪای ﻫﺴﺖ، و آن اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻏﺰل ﺑﺮای ﺗﻤﺎم دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ جنبه ی «ﺑﺮاﻋﺖ اﺳﺘﻬﻼل» دارد؛ یعنی ﺗﻤﺎم ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ اجمالاً در اﻳﻦ ﻏﺰل آﻣﺪه اﺳﺖ: ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﺎقی و ﻃﻠﺐ ﺷﺮاب، اﺷﺎره ﺑﻪ دﺷﻮاریﻫﺎی راه ﻋﺸﻖ، ﺑﻮی زﻟﻒ ﻣﺸﻜﻴﻦ و ﭘﺮﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻣﻌﺸﻮق، تنگی ﻓﺮﺻﺖ، ﻟﺰوم اﻃﺎﻋﺖ از ﭘﻴﺮ، ﺗﺎریکی راه و ﺧﻄﺮ ﻫﻼک ﻳﺎ ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻔﺲ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺤﺮﻳﺾ ﺑﺮ ﺣﻀﻮر و ﺗﺤﺬﻳﺮ از رﻏﺒﺖ. ضمناً در اﻳﻦ ﻏﺰل، ﺣﺎﻓﻆ ﻋﻼقه ی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻴﺖ ﻧﺸﺎن داده، و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راه ﭘﺮا ﻛﻨﺪگی ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻛﻪ وﻳﮋگی ﻏﺰﻟﻴﺎت اوﺳﺖ، رﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮنﺳﺎزی و ﺧﻴﺎلﺑﻨﺪی خصوصاً در ﺑﻴﺖ دوم، ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻴﺶ درآﻣﺪی ﺑﺮای سبک ﻫﻨﺪی ﺟﻠﻮه میﻧﻤﺎﻳﺪ.
ﺟﺰ اﻳﻦ ﻗﺪر ﻧﺘﻮان ﮔﻔﺖ در ﺟﻤﺎل ﺗﻮ ﻋﻴﺐ / ﻛﻪ وضع ﻣﻬــﺮ و وﻓــﺎﻧﻴﺴﺖ روی زﻳﺒــﺎ را
اﻳﻦ ﺿﺒﻂ ﻗﺰوینی اﺳﺖ. در ﻧﺴﺦ ﻣﺘﺄﺧﺮ میﺧﻮاﻧﻴﻢ: «ﻛﻪ ﺧﺎل ﻣﻬﺮ و وﻓﺎ ﻧﻴﺴﺖ روی زﻳﺒﺎ را» و اﻳﻦ خیلی ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ. اﻣﺎ ﺣﺎﻓﻆ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻗﺰوینی ﺿﺒﻂ ﻛﺮده اﺳﺖ. ﺗﺼﺮف ﻛﺎﺗﺒﺎن از اﺻﻞ گفته ی ﺷﺎﻋﺮ زﻳﺒﺎﺗﺮ اﺳﺖ.
می ﺑﺪه ﺗﺎ دﻫﻤﺖ آگهی از ﺳﺮّ ﻗﻀﺎ …
ﺑﺤﺚ «ﺳﺮّ ﻗﺪر» در ﻛﺘﺐ ﻋﺮﻓﺎنی (مثلاً ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻓﺘﻮﺣﺎت) ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ، ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺰﺑﻮر کراراً آﻣﺪه اﺳﺖ. ﻧﻘﻞ ﻋﺒﺎرتی از اﺳﺘﺎد ﺳﻴﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎنی اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ میﻧﻤﺎﻳﺪ: «اﻃﻼع ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪر از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ، راﺣﺖ و آﺳﻮدگی می آورد و در اﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺳﻠﻴﻢ، اﺑﺘﻬﺎج و ﺗﺴﻠﻴﻢ و در ﻧﻔﻮس ﻣﻨﺤﻄﻪ ﻃﻐﻴﺎن و در ﻣﺒﺘﻼﻳﺎن ﺑﻪ ﻓﻘﺮ اﻟﺤﺎد می آورد».[۱]
اﻳﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻧﺎﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻛﺎﺷﺎنی و ﻋﻼءاﻟﺪوﻟﻪ ﺳﻤﻨﺎنی، ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز رﺳﻴﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ، ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺑﺮﺳﺪ.[۲]
راز درون ﭘــــﺮده ز رﻧﺪان ﻣﺴـــﺖ پـــــرس / ﻛﺎﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﺴﺖ زاهـــد ﻋــــﺎلی ﻣﻘﺎم را
ﻋﻨﻘــــﺎ ﺷــــﻜﺎر ﻛﺲ ﻧـــﺸﻮد دام ﺑﺎز ﭼﻴﻦ / ﻛﺎﻳﻨﺠﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎد ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﺖ دام را
ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎﻋﺮ ورای اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻇﺎﻫﺮی اﺳﺖ. میﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ: زاﻫﺪان ﻋﺎلی ﻣﻘﺎم ﻛﻪ ﺗﺼﻮر آﺷﻨﺎیی ﺑﺎ راز درون ﭘﺮده دارﻧﺪ، اﺷﺘﺒﺎه میﻛﻨﻨﺪ؛ اﻳﻦ راز ﻧﺰد رﻧﺪان ﻣﺴﺖ اﺳﺖ. ﺑﻌﺪ می اﻓﺰاﻳﺪ: رﻧﺪان ﻣﺴﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ حقیقتی ﻧﺮﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ دﺳﺖ ﻧﻴﺎفتنی اﺳﺖ.
اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ رﻧﺪان ﻣﺴﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ دﺳﺖ نیافتنی اﺳﺖ، اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ، از ﺧﻮد ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ:
ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺸﺎنی زان دلستــان ﻧﺪﻳﺪم / ﻳﺎ مــــــن ﺧﺒﺮ نــــدارم ﻳﺎ او ﻧﺸــﺎن ﻧﺪارد
ﻣﺮدم در اﻳﻦ ﺧﻴﺎل، در اﻳﻦﭘﺮده راه ﻧﻴﺴﺖ / ﻳﺎ ﻫﺴـــــﺖ و ﭘﺮده دار ﻧﺸــــﺎﻧﻢ ﻧمیدﻫﺪ
ﺳﺎقی ﺑﺪه ﺑﺸﺎرت رﻧﺪان ﭘﺎرﺳﺎ را
بعضی ﺗﺼﻮر ﻛﺮده اﻧﺪ «رﻧﺪ ﭘﺎرﺳﺎ» ﺗﻌﺒﻴﺮی اﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ «ﻛﻮسه ی رﻳﺶ ﭘﻬﻦ»، اﻣﺎ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ. زﻳﺮا رﻧﺪ در ﻋﻴﻦ آﻧﻜﻪ ﻣﻘﺮرات را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ بی اﻋﺘﻨﺎیی اش ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻘﺎت کاملاً ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﻓﻆ تعمداً اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ و ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻢ دارد:
ﺑﺎ آﻧـــﻜﻪ از وی ﻏﺎﻳﺒﻢ و ز می چـــــــو ﺣﺎﻓﻆ تائبم
در ﻣﺠﻠــــــﺲ روﺣﺎﻧﻴـــــﺎن ﮔﻬﮕﺎه ﺟــــﺎمی ﻣیزﻧﻢ
ﺣﺎﻓﻈﻢ در مجلسی، دُردی ﻛﺸــــــــﻢ در محفلی
ﺑﻨﮕﺮ اﻳﻦ ﺷﻮخی ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺻﻨﻌﺖ می کنم
آن خشکی و ﺗﺮش رویی ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ زﻫﺪ از ﻫﺮ ﻧﻮﻋﺶ (رﻳﺎیی ﻳﺎ ﻏﻴﺮ رﻳﺎیی) ﺣﺎﺻﻞ میﺷﻮد، ﭼﻨﺎن زﻧﻨﺪه و ﮔﺮﻳﺰاﻧﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻜﺎن را از ﺣﻖ دور میﻛﻨﺪ و ﻧﻔﺮت و وﺣﺸﺖ اﻳﺠﺎد میﻧﻤﺎﻳﺪ. در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﮔﺮانیﻫﺎی دﻟﻖ ﭘﻮﺷﺎن را نمیﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ رﻧﺪان بیﺳﺎﻣﺎن ﻛﻪ ﻓﻘﺮای الیﷲ بیﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺎﺳﻮی ﻫﺴﺘﻨﺪ، روی میﻛﻨﺪ. اﻟﺒﺘﻪ رﻧﺪ را ایضاً ﺑﻪ معنی ﻗﻠﻨﺪر بیﺳﺮ و ﭘﺎ و ﻣﻨﻜﺮ آﻳﻴﻦ و رﺳﻮم ﻧﻴﺰ میﺗﻮان تلقی ﻛﺮد.
ﺑﻨﻔﺸﻪ ﻃﺮه ی ﻣﻔﺘﻮل ﺧﻮدﮔﺮه می زد / ﺻﺒﺎ ﺣﻜﺎﻳﺖ زﻟﻒ ﺗﻮ در ﻣﻴـــﺎن اﻧﺪاﺧﺖ
یکی از ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺪیمی ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ: «ﺻﺒﺎ وقتی ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺧﻮبی و زﻳﺒﺎیی زﻟﻒ ﺗﻮ در ﻣﻴﺎن اﻧﺪاﺧﺖ ﺑﻨﻔﺸﻪ از راه ﺧﺠﺎﻟﺖ و ﻏﻴﺮت، ﻃﺮه ی ﻣﻔﺘﻮل ﺧﻮد را ﮔﺮه میزد و ﭘﻴﭻ و ﺗﺎب میداد». [۳]
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه اﮔﺮ ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮی در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺻﻮرت دﻫﻴﻢ و در واﻗﻊ ﻣﻄﻠﺐ را ﻛﻪ ﺳﺮ و ﺗﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ، روی ﭘﺎی ﺧﻮدش ﺑﮕﺬارﻳﻢ، ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و معنی ﺷﻌﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد: «ﺑﻨﻔﺸﻪ از راه دﻟﺮﺑﺎیی و ﺧﻮدﻧﻤﺎیی داﺷﺖ ﻃﺮه ﺧﻮد را ﭘﻴﭻ و ﺗﺎب میاﻧﺪاﺧﺖ ﻛﻪ ﺻﺒﺎ ﺳﺨﻦ از زﻟﻒ ﺗﻮ در ﻣﻴﺎن آورد.» ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺧﻮد ﺷﻨﻮﻧﺪه و ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪس ﺑﺰﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﻔﺸﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻨﻔﻌﻞ ﮔﺮدﻳﺪ. ﻣﺜﺎﻟﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ کسی در کشتی ﻳﺎ ﺷﻄﺮﻧﺞ از ﺣﺮﻳﻒ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده، ولی در ﺟﺎیی ﻛﻪ آن ﺣﺮﻳﻒ ﻏﺎﻟﺐ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد، اﻳﻦ ﺷﺨﺺ دارد از ﻣﻬﺎرت و ﻗﻮت ﺧﻮد دادﺳﺨﻦ می دﻫﺪ، ﻳﻚ راز آﺷﻨﺎ در آن ﻣﻴﺎن اﺳﻢ آن ﺣﺮﻳﻒ ﻏﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎسبتی ﻳﺎ بیﻣﻨﺎﺳﺒﺖ در ﻣﻴﺎن می آورد و اﻳﻦ ﻻف زن را دﭼﺎر ﺗﺸﻮﻳﺮ و ﺧﺠﺎﻟﺖ میﺳﺎزد.
ﺣﺪﻳـــﺚ ﻣﺪﻋﻴـــﺎن و ﺧﻴـﺎل ﻫﻤﻜﺎران / ﻫﻤﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ زردوز و ﺑﻮرﻳﺎﺑﺎف اﺳﺖ
ﻧﻈﺎمی ﮔﻮﻳﺪ:
ﺑﻪ ﻗﺪر ﺷﻐﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ زدن ﻻف / ﻛﻪ زردوزی نــــــــــداند ﺑﻮرﻳﺎﺑﺎف
ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻮﻳﺪ:
ﮔﻨﺎه ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺒﻮد اﺧﺘﻴــــﺎر ﻣﺎ حــــــــــافظ
ﺗﻮ ﺑﺮ ﻃﺮﻳﻖ ادب ﺑﺎش و ﮔﻮ ﮔﻨﺎه ﻣﻦ اﺳﺖ
در ﺷﺮح ﻓﺼﻮص میﺧﻮاﻧﻴﻢ: «اﻟﺠﺒﺮی اﻣّﺎ ﺟﺎﻫﻞ او ﻣﺘﺠﺎﺳﺮ و ﻻ ﻳﺮاعی اﻻدب… ». [۴]
ﺟﺒﺮ ﻏﻠﻴﻆ ﺣﺎﻓﻆ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﻊﺗﺮﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن دﻳﻮان اوﺳﺖ، ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ و ﺗﻠﻄﻴﻒ میﺷﻮد، اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل کسی نمیﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻜﺮ اﻓﺮاط ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ محی اﻟﺪﻳﻦ در مسئله ی ﺟﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ. ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﻜﺮان ﺟﺒﺮ را ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ:
ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﻴﺪ اﻳﻦ ﺧﺮقه ی می آﻟﻮد / ای ﺷﻴـــــﺦ ﭘﺎﻛﺪامــن ﻣﻌﺬور دار ﻣﺎ را
آﻳﻴﻦ ﺗﻘﻮی ﻣــــــــــــــﺎ نیـــــــز داﻧﻴـــــﻢ / امـــــــا ﭼـــــﻪ ﭼـــــﺎره ﺑــــﺎ ﺑﺨﺖ ﮔــــﻤﺮاه
ﻣﺮا ﺑﻪ رﻧﺪی و ﻋﺸﻖ آن ﻓﻀﻮل ﻋﻴﺐ ﻛﻨﺪ / ﻛﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اﺳﺮار ﻋﻠــــــــﻢ ﻏﻴﺐ ﻛﻨﺪ
در ﻣﻜﺘﺐ محیی اﻟﺪﻳﻦ اﻳﻦ مسئله ﺑﺎ ﺻﻮر علمیه ی ﺣﻖ و ﻋﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ واقعی اوﺳﺖ، ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا میﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﺤﺚ مفصلی اﺳﺖ. [۵]
ﻋﺮﻓﺎ ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺮ ﺳﺎﻟﻜﺎن را رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ میداﻧﻨﺪ ﻛﻪ بیواﺳﻄﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﻣﺤﺒﻮبی ﻳﺎ ﺧﺎص اﻟﺨﺎص اﺳﺖ، ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﺎﻓﻆ:
ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻤﺮ ﻃﺮیقه ی رﻧﺪی ﻛﻪ اﻳﻦ نشــان
ﭼﻮن راه ﮔﻨﺞ ﺑﺮ ﻫﻤــــﻪ ﻛﺲ آﺷﻜﺎره ﻧﻴﺴﺖ
اﻳﻦ ﭼﻪ اﺳﺘﻐﻨﺎﺳﺖ ﻳﺎرب، وﻳﻦ ﭼﻪ ﻗﺎدر ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ
اﻳﻦ ﻫـــــﻤﻪ زﺧــــﻢ ﻧﻬﺎن ﻫﺴﺖ و ﻣــــﺠﺎل آه ﻧﻴﺴﺖ
اﺣﺘﻤﺎل ﻫﺴﺖ ﻛﻪ کلمه ی «ﻗﺎدر» در اﺻﻞ «ﻧﺎدر» ﺑﻮده و ﺳﻬﻮاﻟﻘﻠﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ. ضمناً اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت از اﻟﺘﺠﻠﻴﺎت اﻻﻟﻬﻴﻪ اﺑﻦ ﻋﺮبی ﻣﻨﺎﺳﺐ میﻧﻤﺎﻳﺪ: «اذا ﻗﻠﺖ ﻳﺎ اﷲ، ﻗﺎل ﻟﻤﺎ ﺗﺪﻋﻮ؟ و ان اﻧﺎ ﻟﻢ ادع، ﻳﻘﻮل اﻻ ﺗﺪﻋﻮا» و اﻳﻦ را تجلی «ﻛﻴﻒ الراحه؟» ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ.[۶] ضمناً کلمه ی ﻗﺎدر ﺑﺮای ﺣﻜﻤﺖ ﺻﻔﺖ ﻣﻨﺎسبی ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺎن ﻧﺎدر ﻣﻮﺟّﻪ ﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ می آﻳﺪ.
قــــــدم درﻳﻎ مــــدار از ﺟــــﻨﺎزه ی ﺣــــﺎﻓﻆ / ﻛﻪ ﮔﺮ ﭼﻪ ﻏﺮق ﮔﻨﺎه اﺳﺖ میرود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ
بحثی در ﻋﺮﻓﺎن ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ «ولی» ﺧﻮد می داﻧﺪ «ولی» اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﮔﻔﺘﻪ میﺷﻮد اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ رﻓﻊ ﺧﻮف از او میﺷﻮد و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دﭼﺎر ﻏﺮور و ﻋﺠﺐ ﮔﺮدد. از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در ﻗﺮآن میﺧﻮاﻧﻴﻢ: «اﻻ ان اوﻟﻴﺎء اﷲ ﻻ ﺧﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ و ﻻ ﻫﻢ ﻳﺤﺰﻧﻮن».
و اﻳﻦ ﺑﻴﺖ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ «ولی» ﺧﻮد میداﻧﺪ «ولی» اﺳﺖ.
ﭼﺸﻢ از آﻳﻨﻪ داران ﺧﻂ و ﺧﺎﻟﺶ ﮔﺸﺖ
ﻟـــﺒﻢ از بــــوﺳﻪ رﺑﺎﻳﺎن ﺑﺮو دوﺷﺶ ﺑﺎد
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺼﺮع اول مرحله ی «ﻋﻴﻦاﻟﻴﻘﻴﻦ» را ﻧﺸﺎن می دهد و در ﻣﺼﺮع دوم ﻃﺎﻟﺐ «ﺣﻖاﻟﻴﻘﻴﻦ» اﺳﺖ.
ﭼﻨﺪان ﻛﻪ زدم ﻻف ﻛﺮاﻣﺎت و ﻣﻘﺎﻣﺎت
ﻫﻴﭽﻢ ﺧﺒﺮ از ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎمی ﻧﻔﺮﺳﺘـــﺎد
ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ: «ﺑﺎ ﺧﺮاﺑﺎت ﻧﺸﻴﻨﺎن زﻛﺮاﻣﺎت ﻣﻼف» و اﺻﻼن ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖ اﻋﺘﻨﺎ نمیﻛﻨﻨﺪ و آن را دام راه میداﻧﻨﺪ.
زﺧﺎﻧﻘﺎه ﺑﻪ ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ ﻣیرود ﺣـــــــﺎﻓﻆ / ﻣﮕﺮ ز مستی زﻫﺪ رﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ
ﺗﻌﺒﻴﺮ می و ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ و مستی و ﺧﺮاﺑﺎت در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻫﻢ ﺑﺮای ﺟﺬﺑﻪ و ﺷﻮر ﻋﺸﻖ الهی ﺑﻪ ﻛﺎر میرود و ﻫﻢ ﺑﻪ معنی بی اﻋﺘﻨﺎیی ﺑﻪ آﻳﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات، خصوصاً رﺳﻮم ﺧﺎﻧﻘﺎهی و ﻣﺪرﺳﻪای:
ﺳﺎقی ﺑﻴﺎر ﺟﺎمی از چشمه ی ﺧﺮاﺑﺎت / ﺗﺎ ﺧﺮﻗﻪﻫﺎ ﺑﺸﻮﻳﻴﻢ از ﻋﺠـﺐ ﺧﺎﻧﻘﺎهی
ﺑﺮ در ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ نشینــــــی ﺣﺎﻓﻆ / ﺧﻴﺰ ﺗﺎ از در ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ ﮔﺸـــــــﺎدی ﻃﻠﺒﻴﻢ
ﻃﺎق و رواق ﻣﺪرﺳﻪ و ﻗﻴﻞ و ﻗﺎل ﻋﻠﻢ / در راه ﺟﺎم و ﺳﺎقی مـــــه رو ﻧﻬﺎده اﻳﻢ
تجلی ﻣﻌﺸﻮق و حتی ﻳﺎد او ﻋﺒﺎدات ﺷﺎﻋﺮ را ﺑﻪ ﻫﻢ میزﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ: یکی اﻳﻨﻜﻪ دﻳﺎﻧﺖ و زﻫﺪ ﻣﻌﻤﻮلی ﺗﺎب ﭘﺎﻳﺪاری در ﺑﺮاﺑﺮ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎی زﻳﺒﺎیی ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻏﺮاﻳﺰ را ﻧﺪارد:
ﻗﻮت ﺑﺎزوی ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﺎن ﻣﻔـــﺮوش / ﻛﺎﻧﺪرﻳﻦ ﺧﻴﻞ ﺣﺼﺎری ﺑﻪ ﺳﻮاری ﮔﻴﺮﻧﺪ
ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻮﺑﻪ در اﻳﻦ ﺑﺰﻣﮕﻪ ﻣﮕﻮ حــــافظ / ﻛﻪ ﺳﺎﻗﻴﺎن ﻛﻤﺎن اﺑﺮوت زﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻴـــــﺮ
معنی دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ﻛﺸﺶ و ﺣﺮارت ﺗﻮأم ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﻮرت ﻧﻴﺎز ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ:
در ﻧﻤﺎزم ﺧﻢ اﺑﺮوی ﺗﻮ ﺑﺎ یــــــاد آﻣﺪ / حالتی رﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺎد آﻣﺪ
زاهـــــــد ﭼﻮ از ﻧﻤﺎز ﺗﻮ ﻛﺎری ﻧﻤیرود / ﻫﻢ مستــی ﺷﺒﺎﻧﻪ و راز و ﻧﻴﺎز ﻣﻦ
دﻟﻴﻞ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮی ﺣﺎﻓﻆ از ﺧﺮﻗﻪﭘﻮﺷﺎن و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺧﻼق اﻳﺸﺎن واﺿﺢ اﺳﺖ. اﻳﻨﺎن در ﻋﻴﻦ آﻟﻮدگی ﺧﺮﻗﻪﺷﺎن زﻫﺪ میﻓﺮوﺷﻨﺪ، ﺑﻪ دو ﺻﻮرت: «زﻫﺪ رﻳﺎ» ، «زﻫﺪ و رﻳﺎ».
از ﺧﻮاﺟﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﻫﻤﺪانی ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺣﻤﺪ ﻏﺰالی ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺎت ﻃﻌﻨﻪ زده اﺳﺖ و رواﻳﺎت و ﺣﻜﺎﻳﺎت زﻳﺎد اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻜﻪ: ﻣﺮﺗﺎضی ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﺶ ﺑﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرق اﻟﻌﺎده از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ و ﭼﻮن ﺟﻮﻳﺎی ﺳﺒﺐ ﺷﺪ اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد: آن اﺟﺮ زﺣﻤﺘﺖ ﺑﻮده ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻧﺪ، ﺣﺎل ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺟﺮ ﻋﻈﻴﻢ در آﺧﺮت ﺷﺪه ای، ﻧﺼﻴﺐ دﻧﻴﺎیی ات را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ. و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن آﻳﻪ ۲۰ از ﺳﻮره ی ﺷﻮری نزدیک اﺳﺖ.
ﺳﺤﺮ ﭼﻮن ﺧﺴﺮو ﺧﺎور عَلَم ﺑﺮ ﻛﻮﻫﺴﺎران زد …
در اﻳﻦ ﻏﺰل، ﻏﺎﻟﺐ ﺗﻌﺒﻴﺮات رزمی و ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻳﻚ ﻣﺪیحه ی ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ اﻟﻔﺎظ کاملاً رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ.
در ﻧﻈﺮ ﺑﺎزی ﻣﺎ بیﺧﺒﺮان ﺣﻴﺮاﻧﻨﺪ …
اﻳﻦ ﻏﺰل دو دﺳﺘﻪ اﺷﻌﺎر ﺟﺪی و ﻃﻨﺰ دارد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻏﺰل «ﺧﻴﺰ ﺗﺎ ﺧﺮقه ی ﺻﻮفی ﺑﻪ ﺧﺮاﺑﺎت ﺑﺮﻳﻢ». ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻏﺰل «دﻟﻢ رﺑﻮده ی ﻟﻮلی وشی اﺳﺖ ﺷﻮراﻧﮕﻴﺰ» ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺸﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺠﺎز اﺳﺖ. اﻳﻦ از وﻳﮋگیﻫﺎی ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻤﺪ و ﺻﻨﻢ و ﺧﺮﻗﻪ و ﺷﺮاب و ﺳﺒﺤﻪ و زﻧﺎر را ﺑﺎﻫﻢ می آورد.
زان ﺑﺎده ﻛﻪ در ﻣﺼﻄﺒﺔ ﻋﺸﻖ ﻓﺮوﺷﻨـــﺪ / ﻣﺎ را دو ﺳﻪ ﺳﺎﻏﺮ ﺑﺪه و ﮔﻮ رﻣﻀﺎن ﺑﺎش
اﺑﻦ ﻋﺮبی در اﻟﺘﺠﻠﻴﺎت اﻻﻟﻬﻴﻪ اﻳﻦ را تجلی «اﻟﻌﺰه» ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ و می ﻧﻮﻳﺴﺪ: «ﺑﻤﺎ وﺣﺪت اﻟﺤﻖ؟ – بقبوله الضدین معاً». [۷] ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎر روحیه ی ﺗﻤﺴﺨﺮ و توسل حاکم است؛ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ در آن ﻏﺰل ﻣﻌﺮوف میﺧﻮاﻧﻴﻢ:
ﮔﺮمی ﻓﺮوش ﺣﺎﺟﺖ رﻧﺪان روا ﻛﻨﺪ / اﻳﺰد ﮔﻨﻪ ﺑﺒﺨﺸﺪ و دﻓـــــــﻊ ﺑﻼ ﻛﻨﺪ
ﮔﺮﭼﻪ میﮔﻔﺖ ﻛﻪ زارت ﺑﻜﺸﻢ می دﻳﺪم
ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻧﺶ ﻧﻈـــــﺮی ﺑﺎ من دﻟﺴﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد
بحثی در ﻛﻼم ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وﻋﺪ، ﺑﺮ ﺣﻜﻴﻢ و ﻛﺮﻳﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ، اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وﻋﻴﺪ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻳﻌﻨی ا ﮔﺮ کسی ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات را عملی ﻧﺴﺎزد، ﺑﺮ او اﻳﺮاد نمیﮔﻴﺮﻧﺪ. ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻻ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ معنی اﺳﺖ در ﻟﺒﺎس ﺗﻐﺰل.
ﻛﺲ ﻧﺪاﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺰﻟﮕﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻛﺠﺎﺳﺖ …
اﻳﻦ ﻣﺼﺮع ﺑﺎ کمی ﺗﺼﺮف از ﺳﻴﻒ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎﺧﺮزی (ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ) اﺳﺖ:
ﻫﺮ ﻛﻪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺰﻟﮕﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻛﺠﺎﺳﺖ …
ﻃﺎﻣﺎت و ﺷﻄﺢ در ره آﻫﻨﮓ ﭼﻨـــــــــﮓ ﻧﻪ
ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﻃﻴﻠﺴﺎن ﺑﻪ می و ﻣﻴﮕﺴﺎر ﺑﺨﺶ
ﺣﺎﻓﻆ ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ: «ﺷﻄﺢ و ﻃﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺮﻳﻢ» و اﻳﻦ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺳﺨﻦ اﺳﺘﺎد و ﻣﺮﺷﺪش ﺷﻴﺦ اﻣﻴﻦاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻠﻴﺎنی اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد: «زﻳﻨﻬﺎر ﺻﺪ زﻳﻨﻬﺎر ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻳﺎران یک ﻛﻠﻤﻪ از ﻃﺎﻣﺎت و ﺷﻄﺢ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻴﺎرﻧﺪ و اﮔﺮ کسی ﻛﻠﻤﻪای از آن معنی در ﻣﻴﺎن آرد، ﻏﺮامتی از او ﺑﺴﺘﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺎدانی ﻧﻜﻨﺪ».[۸]
دﻟﺒﺮ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻓﺮﺳﻮد از او ﻛﺎر دﻟﻢ ﻧﮕﺸﻮد از او
ﻧﻮﻣﻴﺪ ﻧﺘﻮان ﺑﻮد از او ﺷـــــــﺎﻳﺪ ﻛﻪ دﻟﺪاری ﻛﻨﺪ
در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﻓﺎنی، ﺷﻌﺮا «دﻟﺒﺮ» را در معنی ﻗﺎﺑﺾ و «دﻟﺪار» را در معنی ﺑﺎﺳﻂ اﺳﺘﻌﻤﺎل میﻛﻨﻨﺪ، و معنی ﺷﻌﺮ واﺿﺢ اﺳﺖ.
ﺳﺮی دارم ﭼﻮ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺴﺖ ﻟﻴﻜﻦ / ﺑﻪ ﻟﻄﻒ آن ﺳــــــــــﺮی اﻣﻴﺪوارم
ﻣﻮﻟﻮی آورده اﺳﺖ:
ﭼﻮن ﭘﺮی غــــالب ﺷﻮد ﺑﺮ آدمی / گـــــم ﺷﻮد از ﻣﺮد وﺻﻒ ﻣﺮدمی
هـــــــر ﭼﻪ او ﮔﻮﻳﺪ ﭘﺮی ﮔﻔﺘﻪ بُوَد / اﻳﻦ ﺳﺮی ﻧﻪ زآن ﺳﺮی ﮔﻔﺘﻪ بود
ای پــــــادﺷﻪ ﺧـــــــﻮﺑﺎن داد از ﻏﻢ ﺗﻨﻬﺎیی
دل بی ﺗﻮ ﺑﻪ ﺟﺎن آﻣﺪ وﻗﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎزآیی…
ﺣﺎﻓﻆ در اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﻌﺎر دﻳﮕﺮی ﻫﻢ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ «ﻣﺎ و ﭼﺮاغ ﭼﺸﻢ و ره اﻧﺘﻈﺎر دوﺳﺖ» ﻳﺎ:
ﺧﻮﺷﺎ ﺧﺠﺴﺘﻪ زﻣﺎنی ﻛﻪ ﻳــــــﺎر باز آﻳﺪ / ﺑﻪ ﻛﺎم ﻏﻤﺰدﮔﺎن ﻏﻤﮕﺴﺎر بـــــــــــاز آﻳﺪ
ﺑﻪ راه ﺧﻴﻞ ﺧﻴﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪم اﺑﻠﻖِ ﭼﺸﻢ / ﺑﺪان اﻣﻴﺪ ﻛﻪ آن ﺷﻬﺴـــــــــــﻮار ﺑﺎز آﻳﺪ
ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻴﺖ اﺧﻴﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ رسمی ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ بعضی ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ روزﻫﺎی ﺟﻤﻌﻪ اسبی ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ میﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ، ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﮔﺮدد.
در ﺿﻤﻦ ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ، ﻣﻼﻣﺤﺴﻦ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎنی دﻳﻮانی ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻮق اﻟﻤﻬﺪی در ﻋﺮض ارادت ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪی (ﻋﺞ) ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ اﺳﺘﺎد علی دوانی ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ.
در داﻳﺮه ی ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺎ نقطه ی ﺗﺴــــــﻠﻴﻤﻴﻢ
ﻟﻄﻒ آﻧﭽﻪ ﺗﻮ اﻧﺪیشی ﺣﻜﻢ آﻧﭽﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎیی
زﻳﻦ داﻳﺮه ی ﻣﻴﻨﺎ ﺧــــــﻮﻧﻴﻦ ﺟﮕﺮم می ده / ﺗﺎ ﺣﻞ ﻛﻨﻢ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ در ﺳﺎﻏــــﺮ ﻣﻴﻨﺎیی
ﺑﻴﺖ اﺧﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﻴﺖ ﻗﺒﻞ از آن ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد؛ زﻳﺮا کسی ﻛﻪ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﮕﺮ اﺳﺖ ﻻﺟﺮم ﻣﻌﺘﺮض اﺳﺖ، ﭘﺲ دﻳﮕﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ نوعی دﭼﺎر ﺧﻮد رأیی و ﺧﻮدبینی اﺳﺖ. ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ بلی ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﮕﺮ اﺳﺖ، اﻣﺎ میﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ زور مستی ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﺎزد و از ﺧﻮدی ﺑﻴﺮون آﻳﺪ.
ﺑﻪ کــــــوی عشق ﻣــــــﻨﻪ ﺑیدﻟﻴﻞ راه ﻗﺪم
ﻛﻪﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻮدم ﺻﺪ اﻫﺘﻤﺎم و ﻧﺸﺪ
آﻳﺎ از اﻳﻦ ﺷﻌﺮ میﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺮﺷﺪی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻳﺎ داﺷﺘﻪ؟ ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘﻴﺮ اﺳﺖ، حتماً ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﺎن رﺟﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ درﻫﻤﻴﻦ ﻏﺰل میﮔﻮﻳﺪ: «بسی ﺷﺪم ﺑﻪ ﮔﺪایی بَرِ ﻛﺮام و ﻧﺸﺪ» و ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ: «دﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﺮ زﻣﺎن ﺑﺮ ﻧﻴﻜﻨﺎمی میزﻧﻢ».
آری ﺧﻮش ﺳﺮوده اﺳﺖ:
ﺣﺎﻓﻆ از ﻣﻌﺘﻘﺪان اﺳﺖ گــــرامی دارش / زاﻧﻜﻪ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﺻﺪ روح ﻣﻜﺮم ﺑﺎ اوﺳﺖ
ﺧﺪا را ﻛﻢ ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﺧﺮﻗﻪ ﭘﻮﺷﺎن / رخ از رﻧﺪان بی ﺳﺎﻣﺎن ﻣﭙﻮﺷـﺎن
ﺗﻮ ﻧﺎزک طبعی و ﻃﺎﻗﺖ ﻧﻴـــــﺎری / گرانی های مشتی دﻟﻖ ﭘﻮﺷﺎن …
یکی از ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻛﺘﺎبی ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ، ﺧﻄﺎب اﻳﻦ ﻏﺰل را ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق ازلی اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ،[۹] ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﺧﻄﺎب ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﺧﻮدش اﺳﺖ و ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﺣﺎﻻتی دارد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻫﻞ دﻟﻖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ اﻫﻞ درد ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ.
ﻫﺮ دم از روی ﺗﻮ نقشی زﻧـــــﺪم راهِ ﺧﻴﺎل
ﺑﺎ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭘﺮده ﭼﻪ ﻫﺎ میﺑﻴﻨﻢ
اﺑﻦﻋﺮبی از اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ تجلی اﺧﺘﻼف اﻻﺣﻮال [۱۰] و تجلی اﻟﺘﺤﻮل فی اﻟﺼﻮر [۱۱] ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻤﻮده ﻛﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ، تجلی اﻟﺤﻴﺮه اﺳﺖ. [۱۲] در ﺷﺮحﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ از ﺗﺤﻮل ﺻﻮر اﻳﻤﺎن ﻧﻔﺲ می رود.[۱۳]
ﻣﺎ را ﺑﻪ رﻧﺪی اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻛﺮدﻧﺪ / ﭘﻴﺮان ﺟﺎﻫﻞ ﺷﻴﺨــﺎن ﮔﻤﺮاه
ﻫﺮ ﺟﺎ در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ کلمه ی «ﺷﻴﺦ» آﻣﺪ ﺑﻪ معنی دﻛﺎﻧﺪاران ﻃﺮﻳﻘﺖ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺻﻮﻣﻌﻪ و ﺧﺎﻧﻘﺎه اﺳﺖ، ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ معنی ﺑﻴﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ:
ﻛﺮدار اﻫﻞ ﺻﻮﻣﻌﻪام ﻛﺮد می ﭘﺮﺳـــــــــﺖ // اﻳﻦ دود ﺑﻴﻦ ﻛﻪ ﻧﺎمه ی ﻣﻦ ﺷﺪ ﺳﻴﺎه از او
ای بیﺧﺒﺮ ﺑﻜﻮش ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺒﺮ ﺷﻮی …
در اﻳﻦ ﻏﺰل ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻠﻮک ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻟﺴﺎن اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ، ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺟﺬﺑﻪ ﺑﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﺮده و از ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺑﻪ ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺷﺪه ام ﺧﺮاب و ﺑﺪﻧﺎم و ﻫﻨﻮز اﻣﻴﺪوارم
ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻋﺰﻳﺰان ﺑﺮﺳﻢ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻨﺎمی
ﺗﻮﺟﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ و وﺳﺎﻃﺖ و ﻣﻴﺎنجی ﮔﺮی روحی ﻣﺮدان ﺧﺪا در ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﻴﺪن ﻧﻔﻮس، ﻣﻀﻤﻮنی اﺳﺖ ﺷﺎﻳﻊ در دﻳﻮان او؛ اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﺮیقه ی معینی واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ مخصوصاً ﺳﻨﻴﻦ ﻣﻴﺎنی و ﭘﻴﺮی دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ کسی داده ﺑﺎﺷﺪ. در ﺟﻮانی ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ از اﻣﻴﻦاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻠﻴﺎنی ﺗﻠﻘﻴﻨﺎتی ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﭼﻨﺎن ﻛﻪ وی را «بقیه ی اﺑﺪال» میﻧﺎﻣﺪ. اﻣﺎ در اواﺳﻂ ﻳﺎ اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ رﻧﺪی از «ﭘﻴﺮ ﮔﻠﺮﻧﮓ» دم میزﻧﺪ و ﺧﻮد را «ﻣﺮﻳﺪ ﺟﺎم می» میﺧﻮاﻧﺪ.
ﺣﺎﻓﻆ در اوج آزادگی نیک و ﺑﺪ را خیلی ﻓﺎﺻﻠﻪ نمی دﻫﺪ، ولی ﺗﺄﻛﻴﺪ میﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ نیک ﻧﺒﻮدن ﺧﻮدش ﻧﻴﺴﺖ، میﮔﻮﻳﺪ: ﻣﻦ ﻧﻴﻜﻨﺎم ﺷﺪم اﻣﺎ در ﻧﻈﺮم ﺳﻮدو زﻳﺎن ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﭼﻨﺪان اهمیتی ﻧﺪارد.
نـــام حــــاﻓﻆ رقـــــم نیـــــــک ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ، ولی // ﭘﻴﺶ رﻧﺪان رﻗﻢ ﺳﻮد و زﻳﺎن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ
*ابن مقاله در آینه ی پژوهش، شماره ۵۲ تحت عنوان «در حاشیه دیوان حافظ» به چاپ رسیده است.
[۱]) شرح فصوص الحکم قیصری، چاپ آشتیانی، ص ۸۲۳
[۲]) نفحات الانس،چاپ دکتر عابدی،ص ۴۶۷
[۳]) ختمی لاهوری،ج۱،ص۳۱۱
[۴]) شرح فصوص الحکم ، چاپ آشتیانی، ص ۱۱۲۶
[۵]) رک: شرح فصوص قیصری، چاپ آشتیانی، ص ۱۱۹،۹۵۷و۸۱۸و۳۹۸
[۶]) التجلیات الالهیه،ص ۴۸۶
[۷]) کشف المحجوب هجویری، ص ۲۶۹
[۸]) مجله معارف نشر دانشگاهی،مرداد-آبان ۷۶،ص ۷۴۵ مقاله «خاندان بلیانی».
[۹]) هستی شناسی حافظ، ۲۷۴
[۱۰]) التجلیات الالهیه،ص ۲۲۱
[۱۱]) همان، ص۲۶۱
[۱۲]) همان،ص ۲۶۲
[۱۳]) شرح فصوص الحکم،ص ۷۴۱