آرش سلیم

حق عفو اولیای مقتول حق اصلاح جامعه را از بین نمی برد. تصمیم گیری دراین باره بعهده اولی الالباب است

با استدلال این نوشتار بر مبنای آیات قرآنی ذکر شده، به نظر می رسد درک رایج از مفهوم واژه «قصاص» نیاز به بازبینی دارد. فروکاهیدن قصاص به «مقابله به مثل» (خون با خون، و عضو با عضو،…) نادرست است. واژه قصاص در قرآن حامل مفهومی بس جامع تر و عمیق تر می باشد. قصاص پیگیری نمودن اثر و امور مربوط به تعدی بر اساس تناسب و توازن (نه مقابله به مثل) بین جرم و مجازات است. این پیگیری هم بر مبنای حق فرد قربانی و خانواده او و هم برای مبنای اصلاح و حق حیات جامعه می باشد. همچنین این پیگیری به مرجعی غیر از قبیله یا بستگان قربانی و متعدی سپرده شده است. در همه آیات مربوطه، ترجیح شارع پرهیز از کشتن مجرم است. در حالی که دریافت عمومی از واژه قصاص ترجیح کشتن و تقاص گرفتن است که کاملا خلاف ترجیح شارع می باشد. به عبارت دیگر در بین مردم با شنیدن کلمه قصاص اولین چیزی است که معمولا به ذهن می آید کشتن و مقابله به مثل است.

و اما در تعادل و تنظیم بین رجحان پرهیز از کشتن قاتل، تامین حق قربانی و خانواده او، و تامین حق اصلاح و حیات جامعه؛ عنصر یا بحث گم شده ای وجود دارد که این نوشتار به روشن تر شدن آن کمک خواهد کرد. دیه ما به ازای عفو کردن به جای قصاص کردن شناخته شده است. اما دیه به تنهایی نمی تواند بین بخشش و حق حیات و اصلاح جامعه توازن و تعادل برقرار کند. در نتیجه در رویکرد رایج قضایی بر مبنای درک رایج از قصاص، شکاف و عدم سازگاری و یا عدم انسجامی بس بزرگ در این دو مورد وجود دارد: 1) بین مجازات دنیایی قتل عمد و مجازات دنیایی قتل غیرعمد؛ 2) بین مجازات دنیا و مجازات آخرت برای قتل عمد.

بر اساس استدلال بیان شده در این نوشتار می توان نتیجه گیری کرد که:

آیه بحث انگیز بقره:178 و آیه بقره:179 بدون یکدیگر و بدون آیات دیگر قرآن نمی توانند مبنای قصاص باشند. آیه بقره:178 مربوط به حق اولیای دم (دیه بعد از عفو) و آیه بقره:179 مربوط به حق جامعه و تنظیم این دو حق توسط مرجعی دیگر (اولی الالباب جامعه) است. «الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى» ذکر شده در آیه بقره:178، مبنای مقابله به مثل در کشتن قاتل نیست؛ بلکه مبنای تعیین مبلغ دیه بر مبنای عرف جامعه آن روز در آن سرزمین می باشد.

یکم – عدم سازگاری بین مجازات قتل عمد و قتل غیرعمد در رویکرد رایج
الف1 – کشتن عمدی یک فرد بیگناه (چه زن چه مرد، و چه آزاد چه عبد) مثل کشتن تمام بشریت است (مائده:32).

الف2 – اگر کسی مرتکب قتل غیرعمد شود، بدون عفو اولیای مقتول مجازات آن پرداخت دیه و آزاد کردن یک بنده است (غیر از حالت قتل یک دشمن) (نساء:92) .

الف3 – با عفو قاتل قتل عمد توسط اولیای مقتول، مجازات قتل عمد دیه می شود (بقره:178).

بنابراین:

الف4 – در عمل قاتلی که معادل همه بشریت را کشته با عفو اولیای دم:

·اولا- مجازاتش از قتل غیر عمد کمتر می شود (به اندازه آزادی یک برده)؛ که محل اشکال است.
·دوما- فرصت بازگشت بدون قید و شرط به جامعه را یافته است که ممکن است به ارتکاب قتل یا قتل های احتمالی دیگر توسط قاتل بینجامد.

دوم- عدم تناسب بین مجازات دنیایی و مجازات آخرت قتل عمد در رویکرد رایج
ب1 – جزای قتل عمد، اقامت دائمی قاتل در جهنم است ( نساء:93). یعنی هیچ مجازات دنیایی نمی تواند متناسب کشتن تمام بشریت باشد. این آیه در مجازات قاتل قتل عمد فراگیر است و برای مجازات در آخرت بین حالت بخشش و حالت عدم بخشش توسط اولیای قربانی فرقی نگذاشته است.

ب2 – (الف:4)در عمل قاتلی که بشریت را کشته با عفو اولیای دم:
اولا- مجازاتش از قتل غیر عمد (مثلا یک حادثه رانندگی در جوامع کنونی) کمتر می شود؛
دوما- با آزادی یک جنایتکار و بازگشت بدون قید و شرط او به جامعه، فرصت انجام قتل یا قتل های احتمالی دیگر به او داده شده است. به ویژه اگر از لحاظ مالی فرد متمولی باشد می تواند افرادی را که اراده کند (و ممکن است برای جامعه ارزش بالایی هم داسته باشند) بی پروا به قتل برساند.

بنابراین:

ب3- بین (ب)1 و (ب2) عدم توازن و عدم سازگاری بزرگی برقرار است که محل اشکال است. این شکاف دلالت بر گم بودن کبرایی در این قیاس دارد که در این نوشتار خواهد آمد.

سوم- «قصاص» جامع تر و عمیق تر از مقابله به مثل
ج1- الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ (بقره: 194) مانند:
– الْحُرُّ بِالْحُرِّ و … (بقره:178 )، و
– النَّفْسَ بِالنَّفْسِ و … (مائده: 45)؛
«محدود کردن» مقدار عکس العمل به مقدار عمل را می رساند.

ج2- اما در معادله محرمات الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ؛ مقابله به مثل، انجام ندادن کاری است. یعنی نمی توان قصاص را فقط شامل انجام عکس العملی در برابر عملی دانست. اینجا عدم تعرض، عدم تعدی، نکشتن، … در یک دوره زمانی توافق شده بین طرفین درگیر؛ یک نوع قصاص است. این نکته بسیار مهم و شایسته دقت بسیار است. به عبارت دیگر اینجا یک در برابر یک نیست. صفر در برابر صفر است.

ج3- در قصاص برای جامعه حیات است (بقره:179).

ج4- درآیه بقره: 178 بر خلاف آیه مائده:45 از نفس با نفس استفاده نشده است؛ بلکه آزاد بودن یا غیر آزاد نبودن و زن بودن قربانی را ذکر کرده است. توجه ویژه به این نکته اهمیت زیاد دارد.

ج5- در آیه بقره: 178، ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ؛ دلالت دارد بر خواست خداوند (نه توصیه) در تخفیف و کاهش دادن مجازات کشتن و جایگزین کردن آن با دیه. تا جایی که این تخفیف و کاهش را رحمت خدا می داند.

ج6- در آیه شوری:40 در مجازات بدی با بدی بر دو مورد تاکید شده است: 1) بخشش، و 2) اصلاح.

ج7- واژه «قصاص» اسم مصدر از ریشه «قصَّ يقُصُّ» به معناى پى گيرى نمودن اثر چيزى است. در «لسان العرب» چنين آمده است: قصصت الشى‏ء اذا تتبعت اثره شيئاً بعد شئٍ[1]. قصاص نمودن چيزى، يعنى به تدريج دنبال اثر آن رفتن.
ج8 – برای نمونه، دو مورد از همین ریشه لغوی با کاربرد پی گیری و دنبال اثر چیزی رفتن:

·قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا. گفت اين همان چيزى است كه ما جست‏وجويش مى‏كرديم‏، پس پی جویانه بر رد (پای) خود بازگشتند (کهف:64).
·-وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. و به خواهر او گفت پى او را بگير، آنگاه دورادور او را مى‏پاييد، ولى ايشان درنمى‏يافتند (قصص:11).

بنابراین:

ج9 – مفهوم قصاص بر خلاف درک رایج، فراتر و جامع تر از مقابله به مثل خون با خون یا عضو با عضو است.

چهارم- دو مولفه اصلی قصاص: حق اولیای دم و حق حیات و اصلاح جامعه
د1- مفهوم قصاص بر خلاف درک رایج فراتر و جامع تر از مقابله به مثل خون با خون یا عضو با عضو است (ج9)

د2- برای ولی مقتول حقی است اما نباید در قتل زیاده روی کند (اسرا:33)

د3- در آیه شوری:40 در مجازات هر بدی بر دو مورد تاکید شده است: 1) بخشش، و 2) اصلاح.

د4- در قصاص برای جامعه حیات است (بقره:179)

بنابراین:

د5- امور مربوط به قصاص شامل تامین و تنظم دو مولفه است: حق قربانی و اولیای او و همچنین حق اصلاح و حیات جامعه.

د6) با افزوده شدن مولفه حق جامعه در اصلاح و حیات و «تعیین مجازات برای این حق»، اشکال عدم توازن و عدم سازگاری بین جرم و مجازات در رویکرد رایج در موارد زیر برطرف می شود:
·بین مجازات قتل غیر عمد و مجازات قتل عمد پس ازعفو (الف4).
·بین مجازات آخرت فتل عمد و مجازات دنیایی قتل عمد پس از عفو (ب3).

پنجم- ترجیح پرهیز از کشتن قاتل
ه1- درآیه بقره:178 با یک تفسیر بر تخفیف مجازات کشتن قاتل به دیه، و با تفسیر دیگر بر تخفیف مجازات کشتن قاتل به دیه پس از بخشش اولیای دم تاکید شده است:
·تخفیف و تبدیل مجازات قتل به دیه، تخفیف و رحمت خدا خوانده شده است (ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ).
·حتی اگر این تخفیف و تبدیل مجازات را با تفسیر مقید و مشروط بودن به عفو اولیای دم بخوانیم، بر ترجیح بخشش و اجتناب از قتل تاکید شده است. اما در این حالت هنوز این اشکال باقی می ماند: اگر منظور از واژه قصاص در این آیه حکم واجب کشتن قاتل است، چطور خدا خود این حکم را نقض می کند و نقض این حکم را رحمت و تخفیف از جانب خود می داند.

ه2- در آیه مائده:45 بر بخشش در قتل تاکید شده است.

ه3- در آیه شوری:40 بر بخشش و اصلاح در مجازات بدی با بدی تاکید شده است.

ه4- آیه نحل:126 دلالت بر خویشتنداری در عقوبت کردن دارد. همچنین عقوبت کردن با قید اگر خواستید آمده است. به عبارت دیگر تاکید شده است که اگر خواستید عقوبت کنید، مثل آن را انجام دهید (نه بیشتر). اینجا هم عقویت نکردن بر عقوبت کردن برتری دارد.

ه5- عفو کردن برای پیشگیری از دور باطل ادامه خشونت. در چهار مورد آیه های بالا (ه1 ،ه2، ه3، و ه4)، از یک طرف هر کدام از آیه ها دلالت بر تناسب مجازات با جرم دارد و از طرف دیگر بر رجحان و برتری بخشش تاکید شده است. توجه ویژه به این نکته دارای اهمیت زیاد است: شان نزول این آیات مبنی بر مجازات متناسب با تعدی، به جامعه و زمانی برمی گردد که انتقام جویی های خشونت بار و بی رویه خانوادگی و قبیله ای، و همچنین خود برتر دانستن برخی از قبیله ها بر دیگر قبایل؛ و در نتیجه کشتن تعدادی انسان بیگناه در عکس العمل به یک قتل رایج بوده است. در چنان محیط و شرایطی، نه تنها حکم قرآن سقف (حداکثر) مجازات یک نفر در برابر یک نفر است، بلکه بر بخشش و رحجان نکشتن همان یک نفر نیز تاکید شده است. تا جایی که در آیه بقره:178 آن را رحمت و تخفیفی از جانب خدا دانسته است.

ه6- قضاوت در مورد سلب حیات از یک نفر کاری است به غایت بزرگ و مسئولیت زا. آیه نساء:93 تنها آیه ای است که در قرآن برای قتل عمد به طور مستقیم حکم صادر شده است. این حکم اما حکم اقامت دائمی در آتش جهنم است و نه یک حکم مجازات در این دنیا. دلایل زیر را می توان برای عدم صدور مستقیم حکم مجازات دنیایی قتل برشمرد:

·کشتن یک انسان بیگناه که معادل کشتن تمام بشریت است آن قدر بزرگ است که هیچ مجازات دنیایی متناسب با آن وجود ندارد.
·انسان جائزالخطاست (آیات زیادی در قرآن)؛ بطوری که ممکن است در قضاوت اشتباه کند. کشتن یک بیگناه مثل کشتن بشریت است (مائده:32). یعنی این که تعیین مجازات اعدام مسئولیت بسیار بزرگی است.
·نجات جان یک انسان بیگناه مثل نجات بشریت است، وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا (مائده:32). در مقایسه با بخش دیگر این آیه؛ این بخش از آیه مبنی بر نجات جان یک انسان، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این نجات شامل نجات جان یک انسان بیگناه متهم به قتل نیز هست. اگر انسانی بر اثر قضاوت اشتباه یک انسان جائزالخطا کشته شود، نمی توان قربانی را زنده کرد. متاسفانه در سلب حیات از انسان ها دست و دل بازتر عمل شده است تا سلب مرگ از انسان ها!
·تبدیل مجازات قاتل به دیه در بقره:178 تخفیف و رحمت خداست (ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ )، حتی اگر با تفسیر مشروط بودن به عفو اولیای دم بخوانیم. می توان گفت اینجا نیز علاوه بر تامین حق اولیای قربانی، دلالت بر احتیاط در عدم کشتن یک متهم احتمالا بیگناه هم دارد. کما این که اگر بشر جائزالخطا نبود خدا خود مجازات دنیایی برای قتل عمد مشخص می کرد.
بنابراین می توان گفت:

ه7- رجحان شارع پرهیز از مقابله به مثل خون با خون است، با حفظ اصل تناسب بین جرم و مجازات.

ششم- پیگیری قصاص با مفهوم جامع آن توسط اولی الالباب با ترجیح پرهیز از کشتن قاتل
و1 – پی گیری امور مربوط به قصاص شامل تامین و تنظم دو مولفه است: حق قربانی و اولیای او و همچنین اصلاح و حیات جامعه (د5)

و2- ترجیح شارع پرهیز از مقابله به مثل خون با خون است با حفظ اصل تناسب بین جرم و مجازات (ه7)

و3- در آیه شوری:40 بر بخشش و اصلاح در مجازات بدی با بدی تاکید شده است.

و4 – قضاوت در مورد سلب حیات از یک نفر کاری است به غایت بزرگ و مسئولیت زا (ه6).

و5- توصیه به انجام کارها به صورت شورایی (شورا:38)

و6 – اولی الالباب جامعه (خردمندان نه یک نفر خردمند) در قصاص اهمیت دارند (بقره:179) و (همچنین آیات دیگر قرآن مبنی بر توانایی ها و صلاحیت اولی الالباب [2]).

76) تصمیم گیری برای پرکردن شکاف ناشی از عدم توازن و عدم سازگاری مجازات آخرت و مجازات دنیایی قتل عمد (الف4)، و همچنین بین مجازات قتل عمد و غیر عمد (ب3)؛ با تعیین مجازات جهت تامین حق حیات جامعه و اصلاح جامعه(د6)، به عهده اولی الالباب (و6) است.

بنابراین نظر شارع درباره قصاص چنین می شود:

و7- سپردن پی گیری امر خطیر قصاص با مفهوم جامع آن به خردمندان (اولی الالباب) برای تامین و تنظیم حق قربانی و اولیای او و حق حیات و اصلاح جامعه؛ بر مبنای رجحان پرهیز از کشتن مجرم با حفظ اصل تناسب و توازن بین جرم و مجازات.

هفتم- نتیجه گیری
ز1- هریک از آیات بقره:178 و بقره:179 بدون یکدیگر و این دو آیه بدون آیات دیگر نمی توانند مبنای قصاص باشد.

ز2- با توجه به مفهوم جامع قصاص، آیه بقره:178 مربوط به حق اولیای دم (دیه بعد از عفو) و آیه بقره:179 مربوط به حق جامعه و تامین و تنظیم این دو حق توسط اولی الالباب جامعه (مرجعی غیر از اولیای دم و بستگان و قبیله طرفین نزاع) است. یعنی واژه قصاص در آیه بقره:178 به معنای کشتن نیست. همان مفهوم جامع قصاص است که در (و7) تعریف شده است و با آیه بعدی که با حرف ربط «و» ربط داده شده و همچنین آیات دیگر کامل می شود.

ز3- «الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى» ذکر شده در بقره:178؛ مبنای کشتن قاتل نیست بلکه مبنای تعیین مبلغ دیه بر مبنای عرف جامعه پیش از عصر نرول برای سه گروه آزاد و برده و زن است.

ز4- می توان گفت در تعریف جامع یا مفهوم جامع قصاص، عبارت «ترجیح پرهیز از اعدام» جایگزین عبارت «عدم اعدام در صورت بخشش اولیای دم» می شود. یعنی حق عفو اولیای مقتول حق حیات و اصلاح جامعه را از بین نمی برد. مبنای این حق و مرجع تصمیم گیری درباره آن حق قربانی و اولیای دم نیست و در نتیجه خارج از حوزه تصمیم گیری آن هاست. تصمیم گیری درباره حق جامعه به عهده اولی الالباب (حکومت در زمان وجود دولت و ملت) است که می تواند بستگی به مورد تعدی و احوالات و پیش بینی رفتار مجرم زندان باشد. پی گیری تغییر رفتار مجرم و اثر آن بر جامعه بخشی از قصاص است.   با ارزیابی مجدد رفتار مجرم در رابطه با حق حیات و اصلاح جامعه امکان بازگشت او به جامعه فراهم می گردد. با تعریف جامع قصاص عدم توازن رایج بین مجازات جرم قتل عمد و مجازات آن در صورت عفو اولیای دم برطرف می شود.

ز5- بر مبنای استدلال مشابه، نتیجه را می توان به «قصاص» نقص عضو نیز تعمیم داد: پرداخت دیه متناسب با عضو نقص شده به قربانی (حق قربانی) و تصمیم گیری درباره حق حیات و اصلاح جامعه و پی گیری اثر آن توسط قوه قضاییه که می تواند حکم زندان مشروط به تخفیف در آینده باشد.

هشتم- آیات مربوطه
مائده: 32
مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاء تْهُمْ رُسُلُنَا بِالبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم بَعْدَ ذَلِكَ فِي الأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ
به همين جهت‏، بر بنى اسرائيل مقرّر داشتيم كه هر كس‏ انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسانها را كشته‏؛ و هر كس‏ انسانى را از مرگ رهايى بخشد چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است‏. و رسولان ما، دلايل روشن براى بنى اسرائيل آوردند، اما بسيارى از آنها، پس از آن در روى زمين‏، زیاده روی کردند.
نساء: 92
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا
هيچ فرد باايمانى نباید مؤمنى را به قتل برساند، مگر از روى خطا، كسى كه مؤمنى را از روى خطا به قتل رساند، بايد يك برده مؤمن را آزاد كند و خونبهايى به كسان او بپردازد؛ مگر اينكه آنها خونبها را ببخشند. و اگر [مقتول‏] از گروهى باشد كه دشمنان شما هستند بايد يك برده مؤمن را آزاد كند. و اگر [مقتول‏] از جمعيّتى باشد كه ميان شما و آنها پيمانى برقرار است‏، بايد خونبهاى او را به كسان او بپردازد، و يك برده مؤمن [نيز] آزاد كند. و آن كس كه [برده[ نیابد دو ماه پى در پى روزه ‏بگيرد. اين توبه‏پذيرى خداوند است و خداوند داناى فرزانه است.
‏ بقره: 178
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ
اى کسانی که ایمان آورده اید بر شما در مورد كشتگان قصاص مقرر گرديده است‏: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن. پس هر كس برادر (دينى‏)اش در حق او بخشش كند، بر اوست كه خوشرفتارى كند و (ديه را) به نيكى به او بپردازد. اين (عفو کردن) آسانگيرى و رحمتى از سوى پروردگارتان است‏، پس از آن (عفو) هر فراروی، عذابى دردناك (در پيش‏) خواهد داشت
نساء:93
وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا
و هركس مؤمنى را عمدا بكشد، جزاى او جهنم است كه جاودانه در آن بماند و خداوند بر او خشم گيرد و لعنتش كند و براى او عذابى عظيم آماده سازد.
بقره:194
الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ
ماه حرام در برابر ماه حرام و مقابله به مثل (قصاص) در حرمت ها. پس اگر کسی علیه شما تعدی کرد شما علیه او به همان اندازه تعدی کنید. از خدا پروا کنید و بدانید خدا با پرهیزگاران است.
مائده:45
وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
و در آن بر آنان مقرر داشتيم كه جان در برابر جان، و چشم در برابر چشم و بينى در برابر بينى و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان و نيز همه ضرب و جرحها قصاص دارد، و هركس كه درگذرد، اين [عفو] در حكم كفاره اوست، و كسانى كه بر وفق آنچه خداوند نازل كرده است، حكم نكنند، ستمگرند
نحل:126
وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرينَ
و اگر خواستيد كسى را مكافات كنيد، نظير آنچه به آن مكافات ديده‏ايد، مكافات دهيد؛ و اگر شكيبايى ورزيد، اين شيوه براى شكيبايان بهتر است‏.

شوری:40
وَجَزَاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ
جزای هر بدی، بدی همانند آن است و هرکه گذشت و اصلاح کند، پاداشش باخداست، براستی او ستمگران را دوست ندارد
بقره:179
وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
و اى خردمندان شما را در قصاص زندگانى است باشد كه به تقوا گراييد
اسرا:33
وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالحَقِّ وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلاَ يُسْرِف فِّي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا
و نفسى را كه خداوند حرام كرده است جز به حق مكشيد و هر كس مظلوم كشته شود به سرپرست وى حجتی داده‏ايم پس [او] نبايد در قتل زياده‏روى كند زيرا او يارى شده است
شورا:38
وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ
و كسانى كه نداى پروردگارشان را استجابت كرده‏اند، و نماز را برپا داشته‏اند و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزيشان داده‏ايم‏مى‏بخشند
———————————————————————————————————————————
[1] ابن منظور، لسان العرب، ج 11، صفحه 190
[2] برخی آیات مربوط به اولی الالباب:
آل عمران:190 ، بقره:269، آل عمران:7، یوسف:111، رعد:19، ابراهیم:52، ص:29، زمر:9، زمر:18، زمر:21 ، غافر:54