به هر حال با اين وصف كلمه قرضالحسنه را از لحاظ قرآني مي‌توان به معناي ايثار مال و جان تفسير نمود و به نظر نمي‌رسد كه خيلي منوط به مسمّاي وام باشد. شايد استعمال كلمه «وام نيك» در عبارات آن كمتر آسيب تشريعي به فقه وارد آورد.
دكتر بيژن بيدآباد[1]
اهم عمليات بانكي اعطاي تسهيلات یا پرداخت وام مي‌باشد. علي‌القاعده بر اساس تعاريفي كه از مصاديق اطلاق ربا بر اخذ مازاد مي‌شود تسهيلات اعطايي بانك‌ها را مي‌توان در دو طبقه مهم وام‌هاي مصرفي و وام‌هاي سرمايه‌گذاري طبقه‌بندي نمود. براساس استنتاجات انجام شده در بيدآباد و هرسيني[2] اين نتيجه‌گيري به وضوح بيان گرديد كه وام‌هاي مصرفي همگي مشمول ربا مي‌شوند و علي‌الاصول بانكداري اسلامي نبايد مرتكب اعطاي وام مصرفي در ِقبَل اخذ مازاد شود. آيين‌نامه‌هاي قانون بانكداري بدون ربا نيز در باب اعطاي وام‌هاي قرضالحسنه به جزئيات اين موضوع را ملحوظ دارد كه پرداخت وام قرضالحسنه براي دفع احتياجات افراد شامل هزينه‌هاي ازدواج، تهيه جهيزيه، درمان بيماري، تعميرات مسكن، كمك هزينه تحصيلي و كمك براي ايجاد مسكن در روستاها مي‌شود[3].
نكته قابل توجه در باب وام‌هاي مصرفي در اين است كه اگر هيچگونه مازادي از بابت اينگونه وام‌ها دريافت نشود بانك دچار زيان مي‌گردد و با افزايش فعاليتش زيان انباشته‌اش فزوني خواهد يافت. در رفع اين معضل دو راه مي‌توان در نظر گرفت. اول اينكه بانك در قبال پرداخت وام‌هاي مصرفي كارمزد- با مشخصه‌اي كه براي كارمزد ذكر شد- دريافت نمايد و دوم اينكه منبع مستقلي نظير دولت منابع مشخصي را براي جبران زيان بانك در نظر گيرد. منابع اينگونه پرداخت‌ها – جهت رفع زيان بانك ناشي از ارائه خدمات وام مصرفي- براي حكومت اسلامي مي‌تواند از محل دريافت وجوه شرعي باشد كه در موارد مشخصي نيز قابل هزينه است[4].
در مورد وام‌هاي سرمايه‌گذاري وجود دو شرط، شراكت در سود و زيان فعاليت، و عدم شرط كردن نرخ مازاد اساسي‌ترين وجه تمايز معاملات مالي ربوي و غيرربوي است.
بر اساس شيوه‌هاي فعلي بانكداري؛ اعطاي تسهيلات در قالب عقود اسلامي صورت مي‌گيرد. اين عقود در كتب فقهي به طور مشروح آمده است و در اينجا فقط مروري بر آنها خواهيم داشت. آيين‌نامه اجرايي قانون عمليات بانكي بدون ربا[5] خصوصيات اين عقود را در عمليات بانكي بدون ربا مشخص مي‌نمايد.
يكي از روش‌هايي كه در عمليات بانكي بدون ربا به عنوان روش اعطاي تسهيلات در نظر گرفته شده قرضالحسنه است. از لحاظ آيين‌نامه عمليات بانكداري بدون ربا «قرضالحسنه عقدي است كه به موجب آن قرض‌دهنده مقدار معيني از مال خود را به قرض‌گيرنده تمليك مي‌كند كه قرض‌گيرنده مثل و يا در صورت امكان قيمت آن را به قرض‌دهنده رد نمايد». قرض در لغت به بريدن، قطع كردن يا قيچي كردن معني شده و در اصطلاح فقهي آن قطع بخشي از مایملك است. فقها قرضالحسنه را در قبال برگشت اصل مال مصطلح می‌دانند ولي از بررسي آيات قرآن اينگونه استنباط مي‌شود كه قرضالحسنه پرداخت بلاعوض و بدون برگشت است. در آيات متعددي در قرآن كريم قرضالحسنه ذكر شده است كه همه اين آيات پشت سر آياتي هستند كه در مورد انفاق، صدقه يا زكات يا قتال تكليف مي‌كنند و به صحت مي‌توان اين تفسير را نمود كه قرضالحسنه همان پرداخت‌هاي بلاعوض از مال يا جان مي‌باشد كه به معني لغوي قرض مال يا جان (بريدن و قطع كردن مال از خود) با صرف نظر كردن از بدن خود در قتال در راه خدا است كه حسنه آن در آن مندمج است؛ مي‌باشد. در آيات 245-244 سوره بقره مي‌فرمايد: در راه خدا قتال كنيد و بدانيد كه خدا شنواي داناست (به) كسي كه به خدا قرض دهد قرض‌حسنه پس به چند برابر بر او اضافه خواهد شد و خداوند است كه تنگنا يا فراخي دهنده است[6]. در آیه 12 سوره مائده نيز مي‌فرمايد: خداوند گفت اگر نماز بپا داريد و زكات دهيد و به رسولان من ايمان آوريد و ياري آنها نمايند و قرض‌های حسنه به خداوند قرض دهيد محققاً من با شما خواهم بود[7]. در آيات 10 و 11 سوره حديد مي‌فرمايد: شما را چه مي‌شود كه در راه خداوند انفاق نمي‌كنيد (در حالي كه) ميراث آسمان‌ها و زمين از آن خداوند است و كسي که از شما قبل از فتح انفاق و قتال كرد مساوي نيست، آنها از درجه برتري نسبت به كساني كه بعداً انفاق و قتال كردند برخوردارند و خداوند به هر دوي آنها نيكويي وعده كرده و خداوند به آنچه عمل مي‌كنيد آگاه است. كيست به خداوند قرضي حسنه دهد پس بر او به چند برابر اضافه خواهد شد و براي او پاداشي بزرگ خواهد بود[8]. در آيه 18 همين سوره مي‌فرمايد: همانا مردان و زنان صدقه‌دهنده و آنها كه به خداوند قرض نيكوئي قرض مي‌دهند دو برابر براي آنها خواهد شد و براي آنها پاداش بزرگي است[9]. در آيه 20 سوره مزمل مي‌فرمايد: و نماز بپا داريد و زكات دهيد و قرض دهيد به خدا قرضي حسنه و آنچه خوبي نزد خدا كنيد پيشتر نسبت به خودتان مي‌كنيد و آن خوبي و پاداش برتري است[10].
به هر حال با اين وصف كلمه قرضالحسنه را از لحاظ قرآني مي‌توان به معناي ايثار مال و جان تفسير نمود و به نظر نمي‌رسد كه خيلي منوط به مسمّاي وام باشد. شايد استعمال كلمه «وام نيك» در عبارات آن كمتر آسيب تشريعي به فقه وارد آورد. به هر حال اين نوع اعطاي وام تحت عنوان هر اسمي از لحاظ بانكي همانطور كه در اعداد منابع مالي بانك ذكر شد از لحاظ اقتصادي مي‌تواند بانك را دچار زيان كند زيرا نه تنها سودي براي بانك ندارد بلكه زمان و منابع مالي بانك را نيز صرف مي‌نمايد كه علي‌القاعده هزينه‌بر است.
عضو هيئت علمي پژوهشكده پولي و بانكي، بانك مركزي ايران. [email protected]
بيدآباد، بيژن و عبدالرضا هرسيني (1382). تحليل فقهي ـ اقتصادي ربا در وام‌هاي مصرفي و سرمايه‌گذاري و كاستيهاي فقه متداول در كشف احكام شارع، پژوهشكده پولي و بانكي، بانك مركزي ايران. http://www.geocities.com/bijan_bidabad/
3- بند ج ماده 3 دستورالعمل اجرايي قرضالحسنه اعطايي بانك‌ها.
4- نگاه كنيد به تفسير بيان السعاده في مقامات العباده، حضرت حاج ملا سلطانمحمد بيدختي گنابادي سلطانعليشاه، چاپ دانشگاه تهران، 1346. ترجمة محمد رضاخاني و حشمت الله رياضي، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، در ذيل آيه 6 سوره توبه و آيه 41 سوره انفال.
5- مجموعه قوانين و مقررات ناظر بر بانك‌ها و مؤسسه‌هاي اعتباري، مرتضي والي‌نژاد (1381)، پژوهشكده پولي و بانكي صفحات 235-177.
[6]– «وَ قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ وَ اعلَمُوا أنَّ اللهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ مَن ذَالَّذِي يُقرِضُ اللهَ قَرضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أضعَافَاً كَثِيرَهٍ وَ اللهُ يَقبِضُ وَ يَبسُطُ».
[7]– «قَالَ اللهُ إنِّی مَعَکُم لَئِن أقَمتُمُ الصَلَوهَ و آتَيتُمُ الزَّکَوهَ وَ آمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرتُمُوهُم وَ اَقرَضتُمُ اللهَ قَرضَاً حَسَناً».
[8]– «وَمَا لَکُم اَلَُّا تُنفِقُوا فِی سَبِيلِ اللهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالاَرضِ لايَستَوِی مِنکُم مَن أنفَقَ مِن قَبلِ الفَتحَ وَ قَتَلَ اُولَئِکَ اَعظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِينَ اَنفَقُوا مِن بَعدِ وَ قَاتَلُوا وَکُلّاً وَعَدَ اللهُ الحُسنَی وَاللهُ بِمَا تَعمَلُونَ خَبِيرٌ*مَن ذَا الَّذِی يُقرِضُ اللهَ قَرضَاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ اَجرٌ کَرِيمٌ».
[9] – «اِنَّ الْمُصَّدِقينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَاَقرَضُوا اللهَ قَرضَاً حَسَناً يُضَاعَفُ لَهُم وَ لَهُم اَجْرٌ کَرِيمٌ».
[10] – «وَاَقِيمُوا الصَّلَوهَ وَ آتُوا الزَّکَوهَ وَ اَقرَضُوا اللهَ قَرضَاً حَسَناً وَ مَا تُقَدِّمُوا لِأنفُسِکُم مِن خَيرٍ تَجِدُوهُ عِندَاللهِ هُوَ خَيرَا ًوَ اَعظَمَ اَجرَاً».