ضايعات و زباله‌ها تنوع گوناگوني دارد و معمولا هيچ فرايندي از توليد و تجارت و مصرف كالاها را نمي‌توان يافت كه فارغ از ضايعات باشد. ضايعات در فرآيندهاي توليدي و مصرفي به انحاء گوناگون بسته به هدف تحقيق طبقه‌بندي مي‌شوند كه هركدام كاربرد هدفمند خود را دارند.(2) هركدام از اين طبقات موضوع مباحث جداگانه‌اي هستند كه بررسي آنها احتياج به متون تفصيلي دارد و فقط اينجا با توجه به اهميت خوراك و مواد غذايي و ميزان بالاي ضايعات توليدي و زباله‌هاي مصرفي آن و اينكه افراد دچار سؤتغذيه و گرسنگي رو به تزايد مي‌باشند به مروري بر اين مبحث مي‌پردازيم.

بطور كلي ضايعات در فرآيندهاي توليد به دليل ضعف تكنولوژي و مديريت توليد و انبار و فروش و نبودن تجهيزات فرآوري و نگهداري و سردخانه‌اي و حمل مناسب براي بسته‌بندي و ذخيره و عرضه به بازارهاي مصرف صورت مي‌گيرد و شيوه‌هاي مصرف غلط توسط مصرف كنندگان و تبديل مواد غذايي به عنوان بخشي از زباله‌هاي خانگي مهمترين بخشهاي اتلاف غذا در سطح جهان مي‌باشد.(3)

اهميت اين موضوع از حيث انساني به اين دليل بسيار قابل توجه است كه سالانه بطور متوسط ربع تا ثلث مواد غذايي بصورت ضايعات و زباله تلف مي‌شود و از سوي ديگر بيش از يك ششم جمعيت زمين كه نزديك به يك ميليارد نفر مي‌شوند دچار سؤتغذيه و تقريباً يك سوم آنان همواره با گرسنگي روبرو هستند. و تغذیه ضعیف در دوران جنینی و نوزادی به طور مستمر علت یک سوم مرگ و میر کودکان در کشورهای در حال توسعه است(4). طبق آمار فائو تعداد افراد گرسنه در جهان در سال ۲۰۰۹ به ۱۰۵ میلیون نفر رسیده و حدود 1/02  میلیارد نفر دچار سوءتغذیه‌اند و تقریباً گرسنگی علت اساسی مرگ و میر سالانه 30/5 میلیون نفر از کودکان سراسر جهان است.

خانوارها در کشورهای در حال توسعه به طور میانگین 70 % درآمدشان را صرف غذا می‌کنند و خانوارها در کشورهای صنعتی 18%-15% درآمدشان را به غذا اختصاص می‌دهند. در یک برآورد از تركيب گرسنگان جهان 70% را زنان و دختران تشكيل مي‌دهند. در حالي كه زنان روستایی به تنهایی نیمی از غذای جهان و 80%-60% غذا در اغلب کشورهای در حال توسعه را تولید می‌کنند.

بر اساس گزارشات سازمان ملل متحد، بين سالهاي 2000 تا 2005 شمار كودكاني كه در كشورهاي آفريقايي از كم وزني مفرط رنج مي‌برند، افزايش داشته است. كمبود ريزمغذي‌ها كه يكي از عوامل اصلي كم وزني مفرط كودكان است، يكي از اصلي ترين مشكلات بهداشتي جهان را تشكيل مي دهد، زيرا كمبود ويتامين A و كم خوني ناشي از كمبود آهن و روي، احتمال مرگ زود هنگام كودكان و مادران، كاهش بهره هوشي كودكان و تنزل قابل توجه كيفيت زندگي، بهره وري و رشد اقتصادي را در كشورهاي در حال توسعه به شدت افزايش داده است. كم خوني ناشي از كمبود آهن، حدود 70% از مادران غيرباردار در هند و بيش از 50% از زنان منطقه صحراي آفريقا را رنج مي‌دهد. كمبود ويتامين A نيز بر سيستم ايمني 40% از كودكان زير پنج سال كشورهاي در حال توسعه اثر گذاشته و بطور معمول سالانه به مرگ يك ميليون كودك در اين كشورها مي انجامد. در برخي از كشورها، اين آمارها بسيار نااميدكننده‌تر هستند كه از آن ميان مي توان به آمار 40 درصدي كودكان هندي كه از كمبود ويتامين A پيش از رفتن به مدرسه رنج مي برند اشاره كرد.

آژانس برنامه جهاني غذا سازمان ملل متحد در اطلاعيه‌اي به مناسبت روز جهاني غذا با اشاره به شكسته شدن ركورد آمار گرسنگان جهان، بر اين موضوع تاكيد دارد كه روند كمك‌رساني غذايي اكنون در پايين‌ترين سطح خود در بيست سال اخير قرار دارد، و اين موضوع در حالي است كه آمار گرسنگان جهان به دليل تاثير تركيبي نرخ بالاي مواد غذايي، بحران مالي جهاني و تغييرات الگوهاي آب و هوايي رو به افزايش است.

مدير اجرايي بانك جهاني(5) در اين ارتباط مي‌گويد: امروزه توجه سياست سازان جهاني بر بدبختيهاي ناشي از بحران مالي متمركز است. اما، بحران واقعي گرسنگي و سوءتغذيه است… ٧۵% درصد مردم فقير جهان روستايي هستند و زندگي بيشتر آنان وابسته به كشاورزي است و كشاورزي ابزار اساسي براي مبارزه با گرسنگي، سوءتغذيه و حمايت از كاهش فقر و توسعة پايدار است.(6)

رئیس(7) سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد در اعتراض به بی توجهی سازمانهای بین المللی به گسترش گرسنگی در جهان در يك حركت نمادين در خرداد 1388 دست به اعتصاب 24 ساعته در مقر فائو در رم زد. وي رئیس سازمان خوار بار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) به منظور فراخواندن سازمانهای بین المللی برای مبارزه با گسترش گرسنگی در جهان اعتصاب غذا کرد. وی با ابراز نگرانی از افزايش شمار گرسنگان جهان طی سالهای اخیر از همه مردم جهان خواست در این اعتصاب غذا شرکت کنند. دیوف اظهار داشت كه ما از تمام منابع طبیعی و تکنیکی برای از بین بردن گرسنگی در جهان برخورداریم و اینکه چنین اقدامی انجام نمی شود، تنها دلایل سیاسی دارد.

در كشور آمريكا ميزان خوراكي كه زباله مي‌شود برابر با 30% غذاي مصرفي آن كشور است و ميزان آن در سال 2008 ميلادي 2/48 ميليارد دلار برآورد شده است. سهم بسياري از رقم فوق مربوط به زباله‌هاي غذايي رستورانها و هتل‌ها و قهوه‌خانه‌ها و كافه‌ترياهاي مدارس و دبيرستانها و دانشگاه‌ها و نهارخوري‌هاي محل‌هاي كار مي‌باشد.(8) اين زباله‌ها همگي ناشي از اسراف در استفاده مواد غذايي بيش از نياز مصرفي است كه مازاد آن بصورت زباله ناچاراً دور ريخته مي‌شود. بطور كلي خريد و نگهداري مواد غذايي بيش از اندازه مصرف خود موجب هزينه‌هاي ديگري از قبيل حمل و نگهداري براي مصرف كنندگان نيز مي‌شود كه معمولاً از نظر دور مي‌افتد. در اين ارتباط بايد گفت براساس آمار منتشره فقط 7/18% از مصرف انرژي جهان فقط صرف يخچالها براي حفظ مواد غذايي مي‌گردد.(9)

سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی (فائو) در گزارش بررسی چشم انداز تولید مواد غذایی در سال 2050 برای جمعیت 9 میلیارد نفری کره زمین سونامی گرسنگی را پیش بینی کرده است. در اين گزارش آمده كه برای غلبه بر بحران سال2050 بايد قوانین و چارچوب اقتصادی اجتماعی بر جوامع تغيير يابد تا از عدم توازن و نابرابری در توزیع محصولات کشاورزی پرهیز شود در نیمه نخست قرن 21 نیاز به غذا دو برابر شده، شرایط آب و هوایی کاملا تغییر یافته، دمای کره زمین افزایش یافته، ظرفیت تولید محصول کاهش یافته، و در عین حال تقاضای مردم برای غذا بیشتر می شود و چنانچه فكر اساسي براي رفع اين معضل اتخاذ نشود بحران گرسنگي حتمي خواهد بود. بررسي‌هاي فائو نشان می‌دهد برای تغذیه جهان 9 میلیارد نفری در سال 2050 لازم است تولید محصولات کشاورزی تا آن زمان 70 درصد افزایش یابد و این افزایش بیشتر باید در زمینه محصولات حیاتی و استراتژیک مانند غلات باشد. يكي از مواردي كه گزارش فائو تصريح مي‌دارد وضع قانون توزیع برابر غذا و منابع است. بر اساس گزارش فائو تولید غلات تا آن زمان باید حدود یک میلیارد تن افزایش یابد در حالی که تولید کنونی 1/2 میلیارد تن است و همچنین تولید گوشت از 200 میلیون تن باید به حدود 470 میلیون تن در سال 2050 برسد و 72 درصد این میزان در کشورهای پیشرفته به مصرف می‌رسد و اکنون این مصرف در کشورهای توسعه یافته 58 درصد از کل تولید است. گزارش فائو تصريح مي‌دارد كه براي رفع گرسنگي در سال 2050 باید سرمایه گذاری در کشاورزی پایه به عنوان یک نیاز تا سال 2050 حدود 60 درصد افزایش یابد.

منشور حقوق بشر در سال 1948 گرسنه نماندن و عدم سوء تغذيه را جزء لاينفك حقوق بشر شناخته و در سال 1989 در كنوانسيون حقوق كودكان اين اصل مورد تأييد مجدد قرار گرفت در صورتي كه هنوز سازمان ملل متحد و جامعة جهاني اقدامي پايان دهنده براي اين معضل جهاني ننموده است.

قرآن کریم تبذیر به مفهوم مصرف بیش از اندازه را در آیات زیادی مذموم دانسته و مي‌فرمايد: «و اوست که باغهای داربست زده و بدون داربست و خرمابن و کشتزارها که میوۀ آنها متفاوت است و زیتون و انار همگون و ناهمگون آفرید. از میوه‌های آن، چون میوه آورد، بخورید و حق خدا را روز برداشت بدهید و اسراف مکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد».(10) حق خداوند در روز برداشت مسلماً به پرداخت حقوق الهي نظير زكات برمي‌گردد كه اعطاي مال به مساكين و بينوايان جزء آن است؟

در سورة اسراء مي‌فرمايد: «حقّ خويشاوند و مسكين و راه‌مانده را اداكن و هيچ اسراف مكن. اسراف‌كاران با شياطين برادرند و شيطان نسبت به پروردگارش ناسپاس بود.»(11) پر واضح است كه ابناء بشر خويشاوندانند و مفهوم خويشاوند در اين آيه به همه انسانهاي كره زمين معطوف مي‌گردد. و اين آيه در مال افراد حقي براي خويشاوند قرار داده و همچنين است براي مسكين. و تفاوتي در مسكين آسيايي يا آفريقايي يا آمريكايي يا اروپايي نيست. مسكين هرجا كه باشد نيازمند است و بايد حق او را كه خداوند در اموال اغنياء قرار داده به او مسترد گرداند.

و مي‌فرمايد: «بخورید و بیاشامید و از حد نگذريد که او اسراف کنندگان را دوست نمیدارد».(12)

اين موضوع مي‌طلبد تا نظام جهاني براساس فرمودة خداوند متعال راه حلي اساسي در اين ارتباط را در صدر مسائل سياستگزاري بين‌المللي قرار دهد. اخلاقاً دور از شأن بشريت است كه عده‌اي 30% از خوراك خود را به دور بريزند و عده‌اي به دليل عدم دسترسي به غذا از گرسنگي و سؤ تغذيه رنج برند و هلاك شوند.

آژانس برنامه جهاني غذا سازمان ملل متحد در اطلاعيه‌اي به مناسبت روز جهاني غذا با اشاره به شكسته شدن ركورد آمار به آژانس برنامه جهاني غذا سازمان ملل متحد در گزارش پاييز خود تصريح مي‌دارد كه در سال جاري قرار بود آژانس به ۱۰۸ ميليون نفر در ۷۴ كشور جهان كمك‌هايي غذايي برساند، ولي به دليل كسري بودجه سهميه غذا برخي از كشورها را كاهش داده و برخي ديگر را به حالت تعليق درآورده است. و در حال حاضر تنها ۲/۹ ميليارد دلار از بودجه  ۶/۷ ميليارد دلاري اين آژانس در سال ۲۰۰۹ توسط كشورهاي اهداكننده تامين شده است. با يك تناسب ساده مي‌توان پي برد كه ميزان اسراف مواد غذايي فقط در آمريكا كه حدود 2/48 ميليارد دلار در سال گذشته بوده است مي‌توان حدود 775 ميليون نفر از گرسنگان جهان را غذا داد و اگر به رقم فوق اسراف در مصرف مواد غذائي ساير كشورهاي صنعتي نظير اروپا و ژاپن و كشورهاي پردرآمد نفتي را بيافزائيم كاملاً واضح خواهد بود كه ميزان اتلاف و اسراف مواد غذايي در حد چند برابر غذايي است كه گرسنگان و افرادي كه دچار سؤتغذيه هستند محتاج به آن هستند.

متأسفانه غذا به عنوان كالايي مانند ساير اجناس در نظر گرفته مي‌شود و تمايزي ميان نيازهاي اساسي و كالاهاي لوكس وجود ندارد. اغنيا هر چيزي را مي‌توانند خريداري كنند در حالي كه فقرا اغلب از خريد نيازهاي اساسي‌شان نيز ناتوان هستند. انسان‌ها نياز بيولوژيك به غذا دارند و اين موضوع متفاوت از نيازهاي ثانويه آنان به ساير چيزها مي‌باشد. يعني براي ادامة حيات درست مانند نياز به آب و هوا نياز به غذا دارد در صورتي كه غذا در رديف ساير كالاها در بازار عرضه مي‌شود. در چنين شرايطي، تعدادي از مردم، علاوه بر افرادي كه بر اثر گرسنگي شديد ناشي از جنگ‌ها و آوارگي‌ها مي‌ميرند، جانشان را بر اثر قحطي و عدم دسترسي به غذا از دست مي‌دهند. افراد زيادي دچار سوءتغذيه و گرسنگي مزمن و بيماري‌هاي ناشي از آن مي‌شوند؛ طول عمرشان كوتاه مي‌شود و درد و رنج بيشتري مي‌كشند و رشد پائين فكري و جسماني كودكان، آيندة آنان و جامعة سرزمين‌هاي فقير را تهديد مي‌كند. (13)  اين موضوع به معني اين است كه بشريت بخشي از نيرو و منابع انساني خود را از دست مي‌دهد و موجب كاهش عرضه در اقتصاد مي‌گردد. اين موضوع از مفهوم اين آيه نيز قابل استنباط است كه می‌فرماید(14): «ما از چیزهای پاکیزه ای که روزي شما قرار دادیم بخورید و در آن زیاده روی مکنيد که غضب من بر شما مباح می‌شود و هر که غضب من بر او حلول کند هلاک شده است».

از لحاظ اقتصادي جلوگيري از اسراف و تباه شدن محصولات خوراكي باعث مي‌شود تا قيمت غذا در كره زمين كاهش يابد و افراد فقير بتوانند خوراك بيشتري مصرف نمايند. اين موضوع از لحاظ اقتصادي بسيار مهم است و احتياج به اين دارد تا هر فرد و خانوار نحوه خوراك خود را به گونه‌اي اصلاح نمايد تا همة موتد غذايي خريداري شده به مصرف رسانيده شود و دور ريخته نشود. لذا بايد نتيجه گرفت كه اگر افراد بشر تربيت شوند كه از زباله نمودن و فاسد كردن و دور ريختن غذا خودداري نمايند و در عوض آن را به مساكين اعطا نمايند بدون اينكه هيچ مطلوبيت مصرفي خود را از دست دهند نه تنها گرسنگان زمين را سير نموده‌اند بلكه باعث كاهش قيمت مواد غذايي و افزايش رفاه خود نيز شده‌اند. مسلماً تغذيه مناسب گرسنگان و افراد دچار سؤتغذيه باعث افزايش بهره‌وري آنها خواهد شدكه در مرحله بعد سبب افزايش توليد محصولات بيش از پيش شده و سبب رفاه همة افراد سيارة زمين مي‌گردد.

پانوشت ها:

1- دكتر بيژن بيدآباد، مشاور موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني.

http://www.bidabad.com/ [email protected] [email protected]

2- براي مثال طبقه‌بندي انواع ضايعات تحت عناوين زير بسيار متداول است: ضايعات و زباله‌هاي محصولات اصلي و فرعي حيواني، ضايعات مخرب زيست، زباله‌هاي پزشكي، ضايعات انبوه (اثاث)، ضايعات تجاري، ضايعات و زباله‌هاي شيميايي، زباله‌هاي كلينيكي، فاضلاب و قهوه فاضلاب، ضايعات ساختماني و ساخت و ساز، ضايعات كنترل شده، ضايعات تركيبي يا كامپوزيت، زباله‌هاي خانگي، ضايعات الكتريكي و اتلاف انرژي، ضايعات مزارع، ضايعات و زباله‌هاي غذائي، ضايعات مواد غذايي، زباله‌هاي سبز، آب خاكستري، ضايعات تخريب، ضايعات و زباله‌هاي خطرناك، ضايعات و زباله‌هاي انساني شامل فضولات انساني، ضايعات و زباله‌هاي صنعتي شامل سرباره، انتشار خاكستر، لجن، ضايعات و زباله‌هاي بي‌اثر، ضايعات و زباله‌هاي آشپزخانه‌اي، ضايعات و زباله‌هاي آلي، ضايعات مايع، ضايعات دارويي، ضايعات مخلوط، ضايعات و زباله‌هاي جامد شهري، ضايعات و زباله‌هاي بسته‌بندي، ضايعات بعد مصرف، ضايعات و زباله‌هاي راديواكتيو و هسته‌اي شامل زباله‌هاي سطوح پايين و بالا و مخلوط و سوختهاي مصرفي هسته‌اي، زباله‌هاي قابل بازيافت، ضايعات خطرناك خرده، ضايعات كشتارگاهي، زباله‌هاي سمي، ضايعات غيرقابل كنترل، ضايعات و زباله‌هاي كارخانه‌هاي توليدي، …

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_waste_types

3- زباله‌های غذایی هرگونه ماده غذایی، خام و یا پخته شده، که دور انداخته شود است، و یا احصاء شده و یا الزاماً به دور ریخته می‌شود تعريف مي‌گردد. سازمان حفاظت محیط زیست آمريكا زباله‌های مواد غذایی را مواد غذايي خورده نشده تعريف مي‌كند. همچنين نگاه كنيد به:

“The Definition of Waste, Summary of European Court of Justice Judgments“. Defra. Updated 2009. http://www.defra.gov.uk/environment/waste/topics/pdf/ECJCaseLaw20090209.pdf. Retrieved 2009-08-20.

4- اطلاعیه مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد، اتحاد بین المللی علیه گرسنگی در خصوص غذا. در اين اطلاعيه از اتلاف مواد غذايي بعنوان يك پديده «جنایتکارانه» نام برده شده است، و از همه احاد بشر درخواست كرده تا میزان ضایعات غذا را به صفر تقليل دهند و بیشتر از آنچه نیاز دارند نخرند یا نپزند و با شیوه‌هاي سالم از غذا نگهداری نمايند تا از بین نرود، و قبل از دور ریختن هر غذا صبر و با خود فکر کنند، كه آیا می‌توان سوپي خوشمزه یا غذاهای دیگر از آنها درست نمود؟ اين بيانيه همچنين از مردم كشورها درخواست كرده تا دولتهايشان را ترغیب کنند که برای از بین بردن گرسنگی و سوءتغذیه قدم‌هاي مؤثر بردارند.

http://www.fao.org/UNFAO/Bodies/cfs/cfs34/index_en.htm

همچنين  نگاه كنيد به:

http://www.iaahp.net

Olivier De Schutter, 2009, UN Special Rapporteur on the right to food, Accountability to combat hunger. http://www.iaahp.net/fileadmin/templates/iaah/WFD2009/contributions/IAAHeditorial_DeSchutter_EN.pdf

5- Ngozi Okonjo-Iweala

6- All-Africa Global Media, Feb.,19, 2008

7- ژاک دیوف

8- Robin Shreeves, The Shocking Statistics of Food Waste (and How to Keep Your Contribution to the Problem at a Minimum) Published on August 25th, 2008, Home & Garden

9- http://www.refrigeratorsaver.com/

10- سورة انعام، آيات 143-142. وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ.

11- سورة اسرا، آيات 27-26، وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً. إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً.

12- سورة اعراف، آيه 31. وَكُلُوا وَ اشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إنَّهُ لاَ يُحِبُّ المُسرِفِينَ.

13- نگاه كنيد به: Fred Magdoff, “The World Food Crisis: Sources and Solutions”, Monthly Review, May 2008.

14- سوره طه آیه81. كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي وَمَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَى.