حق اليقين – باب اوّل در ظهور ذات حضرت حق‌ تعالى و تقدس

برگرفته از: حق الیقین فى معرفة رب العالمین‏ – شیخ محمود شبستری

باب اوّل در ظهور ذات حضرت حق تعالى و تقدس، که مقام معرفت است مشتمل بر حقایق‏

 حقیقت‏- هستى حق- تبارک و تعالى- پیدا‌تر از هستى‏‌ها است، که او به خود پیداست، و پیدایى دیگر هستى‏‌ها بدو است: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ (۲۴/ ۳۵).
حقیقت‏- دلیل هستى او به حقیقت جز او نیست، که هیچ‏گونه کثرت را به هستى او راه نیست، و دلیل را از هستى ناگزیر بود: أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ (۴۱/ ۵۳).
حقیقت‏- هستى او تعالى نماینده خود است که نمایندگى حقیقى جز از هستى حقیقى نیاید: أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ (۱۴/ ۱۰).
حقیقت‏- هر نفسى که هست به ضرورت، به قوت یا به فعل، مدرک هستى خود است:
بَلِ الْإِنْسانُ عَلى‏ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ (۷۵/ ۱۴)، و آن مستلزم ادراک هست مطلق است، که عام روشن‏‌تر از خاص بود: وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ‏ (۵۱/ ۲۱).
حقیقت‏- ادراک هستى حق، که اظهر و اعرف است، مقدم است بر ادراک نفس، که نفس از عالم امر است: وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى‏ أَمْرِهِ‏ (۱۲/ ۲۱)، و از این جهت نسیان حق را مستلزم نسیان نفس فرمود، که نسیان بعد از معرفت بود: نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ‏ (۵۹/ ۱۹).
تمثیل‏- ادراک مبصر بى‏‌واسطه نورى دیگر چون شعاع صورت نبندد، با آنکه شعاع از غایت ظهور در آن حالت غیرمرئى نماید، تا طایفه‌‏اى انکار آن مى‏‌کنند. نورى که واسطه ادراک شعاع بود بر آن قیاس باید کرد. نُورٌ عَلى‏ نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ (۲۴/ ۳۵).
تبصره- معرفت حق تعالى ذوات را فطرى است، که وجود منبع کمالات است و فطرت قابل تغییر نیست: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ‏ (۳۰/ ۳۰).
حقیقت‏- چون موجودات، از واهب الصور احسن الصور آورده‌‏اند که: الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ‏ (۳۲/ ۷). صورت احسن بدن ظاهر است، و آرایش آن اسلام و دین:
صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً (۲/ ۱۳۸) و صورت احسن نفس معرفت و آرایش آن ایمان است: أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ‏ (۵۸/ ۲۲).
فرع‏- هدایت عام لازم معرفت است: الَّذِی أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏ (۲۰/ ۵۰).
نتیجه‏- توجه به مقصد حقیقى تابع هدایت است: وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّی‌ها (۲/ ۱۴۸).
حقیقت‏- معرفت و هدایت و توجه جزئى به کلى با عارضه تعین، منتج شوق بود از جهت جزوى. و جذب از جهت کلى. ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِ‌ها (۱۱/ ۵۶).
حقیقت‏- باز جذب و شوق و محبت ارادى موجودات، موجب حرکت به طوع است: ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ‏ (۴۱/ ۱۱).
نتیجه‏- حرکت مجذوب سوى جاذب، جز بر خط مستوى که صراط مستقیم است صورت نبندد: هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِ‌ها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ‏ (۱۱/ ۵۶).
رمز- تعدد حرکات و طرق بر وفق تعینات عدمى غیرمتناهى است: لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً (۵/ ۴۸).
سرى نازک‏- محیط خطوط طرف نقطه هستى‏‌ها جز هستى نیست که عین نیستى است، که جناب مقدس او تعالى شأنه از کثرت مبرا است. إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مُحِیطٌ (۴۱/ ۵۴).
حقیقت‏- جهت امرى است نسبى متوجه محیط، به هر کدام جهت که حرکت کند سوى محیط بسیط باشد. وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ، فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ‏ (۲/ ۱۱۵).
نتیجه‏- شوق و محبت به واسطه بعد و حجاب تعین، اقتضاى ذلت، یعنى عبادت، کند که: إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً (۱۹/ ۹۳).
لازمه‏- عبادت از عابدى که تعین او عدمى است به هر طریق که واقع شود مخصوص گردد به ذاتى که تعین او عین هستى بود: وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ‏ (۱۷/ ۲۳) و جمله عابد حق باشند: کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ‏ (۲/ ۱۱۶) و (۳۰/ ۲۶) اى کل له عابدون.
آیت- ظهور این امور شامله از ادراک و معرفت و شوق و هدایت و توجه و حرکت و عبادت به حسب کثرت و قلت تعینات و رتبت ظهور وجود بود، و از این جهت در بیشتر مواضع تعبیر از نطق عام به اعتراف موجد به تسبیح فرمود، که از صفات سلبى است: وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ‏ (۱۷/ ۴۴).
حقیقت‏- چون در مظهر انسانى رتبت به ‌‌نهایت رسید، و صفات و اسماء به کلیت در او ظاهر شد اعتراف به نطق خاص، به صفت اضافى صادر گشت: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ (۷/ ۱۷۲).
جواب سؤال مقدر- انکار منکر عارضى است و از این جهت به اندک اشارتى زائل‏ مى‏‌گردد و بر اعتراف فطرى باز مى‌‏آید: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ‏ (۳۱/ ۲۵) و (۳۹/ ۳۸).
حقیقت‏- گفته شود که معاد بر وفق مبدأ و معاش بود، در مبدأ: ما تَرى‏ فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ‏ (۶۷/ ۳)، و در معاش: یا رحمن الدنیا و یا رحیم الآخرة، و حکم کلى: رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ (۷/ ۱۵۶).