از تفسیر «بیان السعادة فی مقامات العبادة» – حاج سلطان‌محمد گنابادی (سلطانعلیشاه)
«فَإِنِّي قَرِيبٌ»: يعنى به آنان پاسخ بده كه خدا نزديک است، زيرا من نزديک هستم و آن از قبيل نشستن سبب جاى مسبّب است، و نزديک بودن خداى تعالى، قرب مكانى و زمانى و شرفى و رتبهاى نيست، بلكه قرب خداوند هيچ ماهيتى ندارد تا اينكه حدّ و تعريف داشته باشد، و كيفيتى ندارد تا با رسم تعريف شود، بلكه قرب خداوند، نزديک بودن قيّومى است، مانند قرب آنچه كه قوام و استوارى اشيا به آن است، بلكه مانند قرب وحدت به مراتب اعداد است، زيرا وقتى به مراتب اعداد نظر شود، در آنها جز وحدت صرف يافت نمىشود، بدون اينكه چيزى به آنها ضميمه شده باشد، با اينكه مراتب اعداد غير از وحدت است و آثار و خواص آنها غير از آثار و خواص وحدت است. پس وحدت، نزديكترين اشيا به اعداد است و در عين حال، دورترين اشيا است به آنها، تا آنجا كه گفته شده كه وحدت ضد اعداد است.
پس چقدر نزديک هستى تو اى كسى كه براى تو وحدانيت عدد است و چقدر دوريم ما كه موصوف به كثرت هستيم و چه خوب گفته شده است:
دوست نزديكتر از من به من است
وين عجب‌تر كه من از وى دورم
براى اشاره به اين قرب، امام (ع) فرموده است [۱]: داخل در اشيا است نه مانند دخول چيزى در چيزى، اشاره به اين است كه كيفيّت‌پذير نيست. و اين نزديک بودن نتيجه رحمت رحمانى است كه در آن همه اشيا مساوى هستند، و براى خدا، قرب ديگرى نيز هست كه نتيجه رحمت رحيمى خداست. در همين نزديک بودن است كه برترى‌جويندگان (در راه وصول) به هم برترى مىجويند و در آن از همديگر سبقت مىجويند، و با همين قرب، خداوند بر بندگانش در هر روز، در شأنى تجلّى مىكند.
يكى از لطيفه‌پردازان درباره نزديكى خدا با بنده، اين گونه اشاره دارد:
بيزارم از آن كهنه‌خدايى كه تو دارى
هر روز مرا تازه‌خدايى دگرستى
اين قرب براى كسى حاصل مىشود كه به اختيار از كثرت‌هاى نفسانى خود مقدارى بريده باشد و خداوند مقدارى از وحدتش را به او پاداش داده است. كسى كه از اين قرب چيزى در او نباشد، ملعون و مطرود و مبغوض مىشود، و هركس كه بهرهاى از آن دارد، مشمول رحمت و دعوت و رضاى الهى است.
همين لذّت قرب و اقتضاى شدّت لذّت است كه رياضت و مجاهدت و شبزندهدارى و تشنگى نيم‌روز بر سالكان، آسان شده است و اگر لذّت نبود، هيچ كس بر نفس و شهوات آن غالب نمىشد.
روايت شده است كه اعرابى از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله) پرسيد: آيا پروردگار ما نزديک است كه با او مناجات كنيم، يا دور است كه او را صدا بزنيم؟ پس آيه نازل شد [۲].
بعضى گفتهاند كه گروهى از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله) پرسيدند: چگونه خدا را بخوانيم؟ پس اين آيه نازل شد.
پی‌نوشت‌ها:
۱) نهج البلاغه، خطبه ۱.
۲) تفسیر صافی جلد۱، ص۱۶۷.