مهرگان بعد از نوروز رده دوم را از نظر اهمیت جشن‌ها دارا می‌باشد. از آنجا که نوروز آغاز سال جدید می‌باشد مهرگان هم آغاز فصل زمستان است. این جشن روز مهر از فصل مهر می‌باشد (۱۰ مهر). فلسفه این جشن مهم ایرانی به دوران ضحاک تازی بازمی‌گردد. ضحاک و اقوام او مدت‌های مدیدی بر ایران حکومت می‌کردند و عده کثیری از جوانان ایران‌زمین را به قتل رسانده بودند و مردم از ظلم و جنایات آنان به تنگ آمده بودند. در آن زمان کاوه آهنگر از میان مردم برخواست و با برافراشتن چرم آهنگری خود که بعدها درفش کاویانی نام گرفت رهبری براندازی ضحاک تازی را بر عهده می‌گیرد و او را با یاری مردم در کوه دماوند زندانی می‌کنند و به ظلم او پایان می‌دهند. به گفته‌های زیادی در تاریخ، پرچم ایران نیز پس از کاوه آهنگر پدید آمد و درفش کاویانی به پرچم ملی ایرانیان مبدل گردید. سپس با آراء و پشتوانه مردم و کاوه آهنگر فریدون را بر تخت شاهی ایران نشانند و ایرانیان زندگی را با آرامش سپری نمودند. گفته شده است که تاجگذاری اردشیر بابکان مؤسس شاهنشاهی ساسانیان مقارن بوده است با جشن مهرگان. زیرا هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان این جشن را از بزرگترین جشن‌های ملی می‌دانستند. بعدها آغاز فصل مهر و آغاز مدارس را به احترام جشن مهرگان شروع نمودند و آن را جشن فرهنگی مهرگان نامیدند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه درباره جشن مهرگان می‌نویسد: در روز مهرگان فرشتگان به یاری کاوه آهنگر شتافتند و فریدون را بر تخت شاهی قرار دادند. سپس ضحاک را در کوه‌های دماوند زندانی نمودند و مردمان ایران را از گزند او آزاد ساختند. بنی‌امیه با تعصب ضدایرانی خود که از افراطیون اسلامی بود زرتشتیان ایران را در روز مهرگان وادار می‌ساخت تا هدایای بسیاری به او تقدیم کنند. جرجی زیدان در کتاب تمدن اسلامی مقدار این باج‌ها و هدایا را پنج تا ده میلیون درهم ذکر کرده است. 

جشن مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان                                     مهر افزا ای نگار مهرچهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر                               مهربانی بهْ، به روز مهر و جشن مهرگان

واژه مهر پیمان و دوستی معنی می‌دهد. در ایران باستان، جشن مهرگان پس از نوروز دارای اهمیت ویژه‌ای بود. دلیل آن این است که هر دو آغاز فصل‌های سال را نوید می‌دادند. نوروز آغاز تابستان و مهرگان آغاز زمستان را به هر ماه می‌آوردند زیرا در آن زمان سال به دو فصل تقسیم شده بود. فصل اول، تابستان بود که از جشن نوروز شروع می‌شد و هفت ماه ادامه داشت. جشن مهرگان که از روز مهر شروع می‌شد تا شش روز پس از آن ادامه می‌یافت و جشن شادی برپا می‌شد. انگیزه‌ای که به پیدایش جشن مهرگان در تاریخ ایران نسبت می‌دهند پیروزی ایرانیان بر ضحاک ستمگر، به رهبری کاوه آهنگر است که او را در بند آوردند و فریدون را به‌عنوان رهبر خود برگزیدند. این جشن در روز ۱۰ مهر، روزی که نام روز و ماه یکی بود جشن گرفته می‌شد و مانند نوروز سه جنبه نجومی (طبیعی)، تاریخی و دینی داشت. از نظر نجومی، مهرگان چند روز پس از اعتدال پاییزی جشن گرفته می‌شد. (اعتدال پاییزی اول مهر صورت می‌گیرد). و جشن برداشت محصولات کشاورزی است. از نظر تاریخی، در این روز نیروی داد و راستی به سرکردگی کاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستمگری آژی دهاک (ضحاک) پیروز شد و فریدون به شاهی رسید. مبارزه راستی و دروغ، داد و ستم در ایران ریشه دینی دارد و همه جشن‌های ملی هم به گونه‌ای این مبارزه و پیروزی نهایی حق بر ناحق را نشان می‌دهد. ولی در تاریخ مهرگان این جنبه درخشندگی ویژه را دارد. از نظر دینی، در فرهنگ ایرانی مهر یا میترا به معنای فروغ خورشید و مهر و دوستی است. همچنین مهر نگهبان پیمان و هشداردهنده به پیمان‌شکنان است. هم‌اکنون زرتشتیان در روز مهر از ماه مهر به آتشکده و نیایشگاه می‌روند. با تهیه خوراک‌های سنتی از یکدیگر پذیرایی می‌کنند و با نیایش و برنامه‌های فرهنگی مانند سخنرانی‌های ملی و آیینی، سرود، شعر و دکلمه جشن مهرگان را با شادی برپا می‌دارند.

منبع: ایران باستان