۱ـ «میلاد» شب زادن عیسى بن مریم است(ع) و بیست و پنجم است از کانون‌الاول و زادن او به دیهى بوده است که او را ناصره خوانند. [۱] عیسى در شب یلدا به دنیا آمد. [۲]
به صاحب‌دولتى پیوند اگر نامى همى جویى
که از یک چاکرى، عیسى چنان معروف شد یلدا
(سنایى)
ایزد دادار مهر و کین تو گویى از شب قدر آفرید و از شب یلدا
زانکه به مهرت بوَد تقرب مؤمن زانکه به کینت بود تفاخر ترسا
(امیرمعزى)
یکشنبه است از او، ز تو آدینه
تو لیلِ قدر دارى و او یلدا
(ناصرخسرو)
سخنم بلندنام از سخن تو گشت و شاید
که درازنامى از نام مسیح گرفت یلدا
(سیف اسفرنگى)
۲ـ «یلدا» مأخوذ از سُریانى است به معنى میلاد عربى. چون شب را با میلاد مسیح تطبیق مىکردهاند، از این رو بدین نام نامیدهاند. و جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیق محققان در اصل جشن ظهور میترا (مهر) بود که مسیحیان در قرن چهارم میلادى آن را روز تولد عیسى قرار دادند. (لغتنامه دهخدا)
بین مسیح (به نقل از انجیل) و میترا و مسیحیت و میترائیسم به قدرى شباهت وجود دارد که برخى مسیحیت را تداوم همان آیین مهرپرستى مىدانند. [۳]
«مهر» ایزد فروغ و روشنایى و یکى از بزرگ‌ترین ایزدان در اساطیر کهن هندوایرانى است و ستایش او در اساطیر و آیین‌هاى دینى آنان جاى والایى داشته و بعد‌ها کیشى جداگانه به نام مهرآیینى یا «میترائیسم» از آن پدید آمد و در بخش بزرگى از آسیا و اروپا گسترش یافت. بسیارى از نهادهاى دینى مسیحیان اقتباسى است از بنیادهاى مهرآیینى و بازمانده «مهرابه»هاى کهن را در زیر بسیارى از کلیسا‌ها تا به امروز مىتوان یافت. (تعلیقات جلیل دوستخواه بر اوستا) در اینجا به ذکر پارهاى از شباهت‌هاى مهر و مسیح(ع) مىپردازیم:
در آیین میترائیسم روز ۲۵ دسامبر به عنوان روز تولد خدا جشن گرفته مىشد و مهری‌ها معتقد بودند که میتره از دل سنگى زاده شد و در وقت تولدش چند چوپان حضور داشتند. مسیح(ع) نیز در طویله و روز ۲۵ دسامبر به دنیا آمد[۴] و فرشته‌ی خداوند این مژده را همان شب به چند چوپان داد (انجیل لوقا). میتره از مادرى باکره متولد شد و در سرودى به افتخار این تولد آمده است: «باکرهاى زاییده است… براى شما نجاتبخش متولد شد.» مسیح نیز از مادرى باکره به دنیا آمد و فرشتهاى مژده داد: امروز براى شما نجاتبخش متولد شد.
میتره مدتى را در کره‌ی خاکى به سر آورد و پس از شکار کردن گاوى، دوره‌ی اقامتش به انتها رسید و به آسمان عروج کرد. به باور مسیحیان، مسیح نیز به عنوان فدیه‌ی گناهان بشر، پس از قربانى شدن به آسمان عروج کرد.
در برخى تصاویر متعلق به مذهب مهر، در ضیافتى که شب آخر حضور میتره به افتخار او برپا شد، علاوه بر دو خدمتگزار، هشت نوجوان دیگر هم حضور دارند که مجموعاً دوازده نفر مىشوند؛ برابربا تعداد حواریان مسیح در شام آخر.
میتره آن گاو را ذبح کرد تا پیروانش بتوانند گوشتش را بخورند و خونش را بنوشند؛ به گفته‌ی انجیل، مسیح نیز در شام آخر نان و آبش را تقسیم کرد و گفت: «این را بخورید که گوشت من است و این را بیاشامید که خون من است.»
مهری‌ها معتقد بودند که مصرف گوشت و خون گاو، حیات تازهاى به فرد مىبخشد و نه تنها نیروى جسمانى را افزایش مىدهد، بلکه روان را هم تصفیه مىکند و به هنگام رستاخیز در فروغ ابدى اثر مفیدى مىگذارد. به عقیده‌ی برخى محققان میتره با قربانى گاو مىخواست با او وحدت عرفانى برقرار کند؛ مسیحیان نیز با خوردن نان و شراب مخصوص در کلیسا، به طور نمادین گوشت و خون مسیح را مىخورند و با او اتحاد برقرار مىکنند. [۵]
در آخرین ضیافت میتره، سُل (ایزد خورشید) با لباسى قرمز حاضر بود و میتره هم جامهاى سرخ بر تن و کلاهى ارغوانى بر سر داشت؛ به باور نصارا مسیح نیز در وقت مصلوب شدن، جامهاى سرخ به تن کرده بود.
میتره آخرسر بر گردونه خورشید سوار شد و به آسمان عروج کرد[۶] و چه بسا از آنجا صلیب ـ به عنوان نماد گردونه‌ی خورشید ـ در آیین مهرى و بعد‌ها به عنوان وسیله‌ی عروج مسیح در آیین مسیحیت مورد تقدیس و احترام قرار گرفت. جالب اینکه هنوز در نظر مسیحیان یکشنبه روز مقدس (holiday) است که روز خورشید (sunday) نامیده مىشود. [۷] در ادب فارسى نیز مسیح(ع) پس از عروج، به آسمانِ چهارم (فلک خورشید) رفت و در آنجا ساکن شد. اوحدى مراغه‌ای در وصف حضرت مریم(س) گوید:
مُهر دوشیزگى تمیمه او «مِهر تابنده» در مشیمه او
به چارم آسمان پهلوى خورشید
تو ما را چون مسیحا دارى امروز
(مولوی)
خورشید کوست قبله‌ی ترسا و جفت عیسى…
(خاقانى)
اندر صف «خورشیدپرستان» شدم اینک
زیرا که میان سخت به «زنار» ببستم
(امیر معزى)
سایه خورشیدسواران طلب
رنج خود و راحت یاران طلب
(نظامى)
پی‌نوشت‌ها:
۱. ابوریحان بیرونی، التفهیم، ۲۴۷
۲. سیروس شمیسا، فرهنگ تلمیحات، ۴۱۷
۳. از جمله شباهت لفظى: مهر، میتره، میثره (اوستایى)، میسى (فارسى باستان) با مسیح (تلفظ عربى) و میشى (تلفظ سُغدى) با ماشیح (تلفظ عبرى). (ر. ک جستارى درباره مهر و ناهید، ص۶۹)
۴. به عقیده ارامنه ایران، تولد مسیح در ششم ژانویه و تولد مهر در ۲۵ دسامبر است؛ ولى زمانى که رومیان به مسیحیت گرویدند، به سبب علائقى که به آیین مهر (میترائیسم) داشتند، جشن میلاد مسیح را چند روزى زود‌تر و مطابق با سالروز تولد مهر قرار دادند و این سنت تا به امروز در کلیساى غرب (برخلاف کلیساى شرق) باقى ماند.
۵. ر. ک. نامه اول پولس به قرنتیان، فصل ۱۷/۱۰
۶. آیین میترا، ۱۲۳-۱۱۸ و تحقیقى در دین مسیح، ۴۷۵
۷. کیهان فرهنگى، ش۶۹، ص۳۲
منبع: روزنامه اطلاعات