اولریش مارزولف – بخش اول
این شاهنامه که به نام بانی‌اش ـ حسین پاشاخان امیر بهادر ـ به «شاهنامه بهادری» معروف است، از جهات بسیاری متفاوت با دیگر نسخه‌های چاپ سنگی است. اول اینکه شاهنامه بهادری از نظر اندازه از سایر نمونه‌های قبلی بزرگ‌تر است. دوم اینکه از توالی تصویری کمتری برخوردار است (در این شاهنامه ۴۰ نمونه تصویری وجود دارد، در حالی که در نسخه‌های دیگر تعداد تصاویر دست‌کم ۵۷ عدد می‌باشد). سوم اینکه تصاویر این نسخه چه از لحاظ محتوا و چه از نظر شیوه و سبک طراحی، در مقایسه با نسخه‌های قبلی کاملاً متفاوت می‌باشد.
توصیفی ظاهری نسخه
شاهنامه بهادری شامل ۶۸۴ صفحه چاپ شده از مجموع ۳۴۳ برگ می‌باشد. این کتاب با دو صفحه بدون شماره‌گذاری در مدح و ستایش محمدعلی شاه شروع می‌شود. در ادامه آن چهار صفحه یک‌اندازه بدون شماره صفحه دیباچه کتاب قرار دارد که این صفحات شامل تمجید و ستایش مظفرالدین شاه می‌شود و همچنین چگونگی چاپ این نسخه را بیان می‌کند.
پس از این شش صفحه بدون شماره، صفحه b۴، صفحات ۱ الی ۱۶ در برگیرنده‌ی قطعه‌ای است که «ادیب‌الممالک» به‌عنوان مقدمه سروده است. با بهره‌مندی از مقدمه‌ی مشهور شاهنامه بایسنغری، پیشگفتار به شرح احوال فردوسی توسی می‌پردازد، هجونامه‌ای که ظاهراً فردوسی علیه سلطان محمود سروده است، سپس مختصر تاریخ و ترجمه سلطان محمود و همچنین دو صفحه بدون شماره‌گذاری که شعری را در مدح مظفرالدین شاه ارائه می‌کند.
تمامی این کتب، از سمت راست صفحه گشوده می‌شوند، فصل‌های سه و چهار با صفحه‌ای خالی به اتمام می‌رسند. در انتهای متن معمولاً ملحقات وجود دارد که شامل ۵۵ صفحه، تعلیقات که شامل واژههای مشکل و فهرست سلطنتی عجم می‌شود. آخرین جلد این نسخه به برگ ۳۴۳ با تصویری از امیربهادر به اتمام میرسد.
نوشته با سه خط ظریف و یک خط ضخیم که با یکدیگر جفت شدهاند، محدود می‌شود. جفت خطوط خارجی حاشیه‌ای، در کناره‌های بیرونی، منتهی به تزئیناتی می‌شوند که کمابیش در تمام کل اثر قابل مشاهده است. متن در شش ستون که حداکثر در هر کدام از آنها سی‌وسه سطر جای دارد، با دو خط ظریف از یکدیگر مجزا شده است.
هر فصل با کتیبه‌ای شروع می‌شود که با حروف درشت‌تری خوشنویسی شده است و در وسط دو ستون مرکزی صفحه قرار گرفته است. این کتیبه‌های میانی که با خطی زیبا و درشت‌تر از متن کتابت شده است، در سمت راست به موضوع شاهنامه می‌پردازد، به همان شکل در سمت چپ نیز جدول‌کشی شده است.
در زیر کتیبه فتح‌الباب کتاب، در فاصله بین دو خط حاشیه‌ای، تمام این چهار مجلد، چه در مقدمه و چه در پیوست، شماره صفحه قرار دارد و به منظور اینکه صفحات درست و پی‌درپی در کنار هم قرار بگیرند، در سمت چپ بیرونی حاشیه‌ی متن، اولین کلمه از صفحه‌ی بعدی قرار گرفته است تا از اشتباه احتمالی در صحافی کتاب جلوگیری شود.
شاهنامه بهادری زیر نظر عبدعلی بیدگلی تهیه شده است که خود حواشی کتاب را تألیف کرده است. همچنین کتابت سنگی این کتاب را محمدحسین عمادالکتاب بر عهده داشته است که در تفت‌خانه آقا سید مرتضی به همراه دو تن از استادان این حرفه یعنی آقا میرزا حسن و آقا میرزا عباس به اتمام رسید که بعداً به‌عنوان سربازان قدیمی گارد نصرت به خدمت مشغول شدند.
آخرین مرحله از انجام این نسخه تحت نظارت میرزاعمادالممالک تفرشی ـ مستوفی اول دیوان اعلا ـ با همکاری و حمایت مالی ناشر خبره، میرزا محمد خوانساری به اتمام رسید. به منظور آرایش صفحات شاهنامه بهادری، با این حال که مستقیماً به خود کتاب ارتباطی ندارند، سه چهره را میرزا مهدی مصورالملک طراحی کرده است. محمدعلی شاه (تصویر شماره۱)، مظفرالدین‌شاه (تصویر شماره۲)، امیر بهادر (تصویر شماره۳)، این هنرمند در واقع‌نمایی از چهره‌ها که در بالای صفحات آغازین روزنامه‌ی شرف و شرافت به چاپ می‌رسید، شهرت بسزایی داشت. همچنین تصویری بدون امضا وجود دارد که به نظر میرسد مقبره‌ی فردوسی در توس باشد.
بنا به نظر استاد ایرج افشار این بنای قدیمی که به تصویر درآمده است مقبره‌ی فردوسی نیست، بلکه به «هارونیه» شهرت دارد و در نزدیکی مقبره‌ی فردوسی است و به نظر میرسد مقبره‌ی امام محمد غزالی باشد. دو صفحه‌ی بعدی با تزئینات گیاهی آراسته شدهاند که در بالای آن فرشته‌ی کوچک بالداری دیده می‌شود. در مقابل صفحه تصویر مظفرالدین‌شاه، در رأس نشانه‌های قاجاری وجود دارد (تصویر شماره ۵). دو شیر نر در حالی که تاج قاجاری را بالای سر برده‌اند، به ما نگاه می‌کنند. هر کدام از این شیر شمشیری به همراه دارند که در پشت آنها خورشیدی با دو چشم نورافشانی می‌کند. این دو شیر بر روی نواری که سومین سال سلطنت مظفرالدین شاه را نشان می‌دهد (۱۹۰۱مر۱۳۱۹ق) ایستاده‌اند. در میان این دو شیر کره جغرافیایی وجود دارد که ایران در مرکز آن دیده می‌شود. هم تصویر مظفرالدین‌شاه و هم تصویر این دو شیر با حلقه گلی که مزین به برگ‌های بلوط و برگ‌بو می‌باشد، محصور شدهاند.
فتح‌الکتاب هر کدام از نسخه‌های شاهنامه با تزئیناتی آراسته شدهاند. متن کتاب دوم با تزئینات بیشتری آغاز می‌شود که در آن دو مرد در حال نزاع با اژدهایی تک‌شاخ دیده می‌شود. در ادامه، صفحه‌ای تمام تصویری داریم که در بالای صفحه شاپور اردشیر و اردشیر بابکان در حالی که سوار بر اسب هستند دیده می‌شوند، همچنین اسفندیار و گشتاسب که رودرروی زرتشت قرار گرفته‌اند.
آغاز کتاب سوم با تصویری از شاپور اردشیر بابکان در حالی که بر روی پشت اسب نشسته، طراحی شده است و در کنار وی هفت مرد مسلح ایستاده، دیده می‌شود. کتاب چهارم با تصویری از خسرو پرویز آغاز می‌شود که قیصر در سمت چپ آن و شیرین در سمت راست آن دیده می‌شود. در بالای اولین صفحه پیوست جداولی از قبل تنظیم شده است و مشخصاً برای قرار گرفتن نقوشی تزئینی بوده که ناتمام باقی مانده است. تصاویر شخصیت‌های تاریخی همان‌طور که برای ایرانیان از طریق کتاب اسرارالعجم تألیف فرصت شیرازی همواره در دسترس بوده است از حجاری‌‌های تخت سلیمان گرته‌برداری شده است.
تصاویر کتاب
تصاویر و تزئینات در کنار متن کتاب چاپ شدهاند، اما «شاهنامه بهادری» جدای از این تصاویر دارای ۴۰ تصویر دیگر می‌باشد که مربوط به داستان‌های شاهنامه است که به روی صفحه جداگانه چاپ شدهاند و هنگام صحافی کتاب در کنار متن قرار گرفته‌اند. تصاویر نیز همانند متن کتاب دارای جدول‌کشی می‌باشد در حالی که چهارگوشه این جداول صفحات مصور به اشکال گوناگون تزئین شدهاند.
کتیبه‌ی کوچکی در پایین بیرون سمت راست جدول عنوان داستان تصویر را مختصراً شرح می‌دهد و در سمت چپ نیز اطلاعاتی درباره‌ی اینکه این تصویر مربوط به چه صفحه و جلدی از کتاب می‌شود، آورده شده است. اغلب تصاویر عمودی طراحی شدهاند اما چهار تصویر نیز افقی هستند که اطلاعات مربوط به این تصاویر در بیرون صفحه سمت چپ قرار دارد.
کلیه‌ی تصاویر توسط سه هنرمند طراحی شدهاند که با امضاهایی مانند حسین علی (هفت‌تصویر)، محمد کاظم (دو تصویر) و علی‌خان (با یک تصویر) معرفی می‌شوند.
این تصاویر به صورت جداگانه بر روی تک‌برگ‌هایی چاپ شدهاند که کاغذ آنها از پیش و از میان تا شدهاند. پشت این صفحات سفید و یکدست است و اغلب این تصاویر بدون توجه به اینکه مربوط به کدام بخش ازمتن داستان بوده‌اند در لابلای متن گنجانده و صحافی شدهاند. در این بخش تنها تصاویر معرفی شده، مورد بررسی قرار گرفته است. مراحل تصویرسازی شاهنامه بهادری از جهات بسیاری با سایر شاهنامه‌های چاپ سنگی قبلی متفاوت است.
هنرمندان
نویسنده‌ی دیباچه، ادیب‌الممالک، به هنرمندانی که در طراحی شاهنامه بهادری نقش داشته‌اند، به این‌شکل اشاره می‌کند: «میرزا علی‌خان سپاهانی نیز که دومین مانی خوزستان است، در کنار نگارگری آن پرده ارژنگ و نمای انگالیون را تازه نمود.»
اگر چه این توصیف بسیار کوتاه می‌نماید، اما سلیقه‌ی نویسنده را برای استفاده از واژههای منسوخ و پرطمطراقی را نشان می‌دهد که آن‌چنان خیالپردازانه نبوده است. با مقایسه‌ی استعداد این هنرمند با مانی که دین خود را از طریق نقاشی سعی می‌کرد اشاعه دهد، توصیف قانع‌کننده‌ای برای کمال این هنرمند ارائه می‌دهد.
از اینگونه تعاریف چه برای هنرمندان معاصر و چه هنرمندان قدیمی حتی زمانی که می‌خواستند خود را معرفی کنند، به کار برده شده است. این مقایسه که بسیار مفتخرانه است با آوردن نام ارژنگ ـ کتاب مانی ـ بسیار برجسته‌تر شده است. با توجه به این مقدمه‌ی پرجلال، بسیار عجیب است وقتی می‌بینیم که تنها یک تصویر به امضای علی‌خان (تصویر شماره ۲) رسیده است. از این گذشته ادیب‌الممالک صحبتی از سایر هنرمندانی که در تصویرسازی شاهنامه همکاری داشته‌اند، به میان نیاورده است.
با این حال امضاهای بیشتری از دو هنرمند دیگر این مجموعه، دیده می‌شود. اما تنها یک چهارم تصاویر دارای امضای مشخص هستند و شیوه‌ی هر هنرمند با هنرمند دیگر آنقدر متفاوت نیست تا بتوان سبک یکی را از دیگری مشخص کرد بنابراین تعداد دقیق طراحی‌‌های هر یک از این سه هنرمند مشخص نیست. در هر صورت دیباچه‌ی ادیب‌الممالک، علی‌خان را استاد برجسته‌ی این رشته معرفی می‌کند. با مشاهده‌ی آثار چاپ سنگی علی‌خان و کتب داستانی ارزان‌قیمتی که در فاصله سال‌های ۱۸۸۰ مر ۱۲۹۸ ق تا ۱۹۱۳مر۱۳۳۲ ق چاپ شدهاند، می‌توان به استادی وی در این رشته پی برد. با توجه به آثار وی، علی‌خان یکی از هنرمندان تراز اولی بوده است که در زمانی که شاهنامه بهادری سفارش داده شده بود، فعالیت می‌کرده است.
ادامه دارد…
منبع: روزنامه اطلاعات