برای تضمین بر سلامت انتخابات، راه‌های مختلفی ازجمله نظارت بر انتخابات تمهید شده است. نظارت بر انتخابات از طرق مختلف انجام می‌پذیرد. در وهله‌ی اول، خودِ دستگاه برگزارکننده‌ی انتخابات باید از طریق نظارت و توازن داخلی عهده‌دار نظارت باشد. دیگر نهادهای نظارت‌کننده می‌تواند یک نهاد عالی بی‌طرف که شامل حضور نماینده‌ی هر یک از احزاب شرکت‌کننده در انتخابات است، باشد و در نهایت نوع آخرِ نظارت حضور یک ناظر بین‌المللی برای نظارت در روند انتخابات.
نظارت بر انتخابات در کشورهای مختلف تفاوت‌هایی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
اوکراین
بر اساس ماده ۱۰ قانون انتخابات مصوب ۱۹۹۷، کمیسیون مرکزی انتخابات با ۱۵ عضو تشکیل می‌شود. مجلس ملی اوکراین با همکاری رئیس‌جمهور این اعضا را انتخاب می‌کند. درسیستم نظارت بر انتخابات اوکراین نمایندگان احزاب حضور مستمر دارند بنابراین هر حزب که در انتخابات شرکت نموده حق اعزام یک نماینده با حق رأی مشورتی به این کمیسیون را داراست. بر اساس ماده ۱۱ قانون فوق، صلاحیت‌های کمیسیون مرکزی انتخابات عبارتند از: ۱ـ نظارت بر حسن اجرای قانون انتخابات در سراسر سرزمین اوکراین و تضمین اجرای یکنواخت و متحدالشکل قانون انتخابات، ۲ـ نظارت و کنترل کمیسیون‌های انتخاباتی پایین‌دست، ۳ـ تهیه و مقرر کردن آیین‌نامه‌های مدرن و پیشرفته برای فعالیت‌های کمیسیون‌های انتخاباتی، ۴ـ کنترل و نظارت بر هزینه‌های تبلیغاتی کاندیدا‌ها و احزاب سیاسی، ۵ـ انجام امور اجرایی انتخابات همچون نام‌نویسی، تعیین حوزه‌ها، انتشار لیست‌ها، رسیدگی به گزارشات و…، ۶ـ دریافت و رسیدگی به شکایات و رسیدگی به استیناف و تجدیدنظر، ۷ـ اجرای سایر وظایف و اختیارات مرتبط با انتخابات.
بر اساس ماده ۱۵ قانون انتخابات، تصمیمات کمیسیون‌ها در کمیسیون انتخاباتیِ بالا‌تر قابل تجدیدنظر است. مرجع نهایی اعلام نتایج انتخابات، کمیسیون مرکزی انتخابات است. تصمیم این کمیسیون قابل استیناف در دادگاه انتخابات است.
روسیه
بر اساس ماده ۷ قانون انتخابات مصوب ۱۹۹۹، آماده‌سازی، تدارک و اداره‌ی انتخابات و همچنین اقدام برای تضمین حقوق انتخاباتی و کنترل و نظارت بر کار مجریان و ناظرین به کمیسیون انتخابات سپرده شده است. این کمیسیون مستقل از نیروهای دولتی بوده و مؤسسات دولتی نمی‌توانند در فعالیت‌های کمیسیون دخالت کنند. تصمیمات و اقدامات کمیسیون انتخابات برای تمامی سازمان‌ها، مؤسسات دولتی، مراجع، مقامات، رأی‌دهندگان و کاندیدا‌ها الزامی است. کمیسیون مرکزی انتخابات در روسیه متشکل از ۱۵ عضو است که ۵ نفر توسط مجلس دوما، ۵ نفر توسط شورای فدراسیون و ۵ نفر توسط رئیس‌جمهور انتخاب می‌شوند.
براساس ماده ۱۸ قانون انتخابات، کمیسیون مزبور شکایات را دریافت و به آن‌ها رسیدگی می‌نماید. همچنین بر اساس ماده ۲۸ قانون مذکور، صلاحیت‌های کمیسیون مرکزی انتخابات روسیه عبارتند از: ۱ـ هدایت و نظارت بر عملکردهای کمیسیون‌های پایین‌دست، ۲ـ کنترل و نظارت مؤثر بر رعایت و حسن اجرای حقوق انتخاباتی، ۳ـ تأیید، ثبت و انتشار لیست کاندیدا‌ها، ۴ـ تضمین و مراقبت و نظارت بر فعالیت‌ها و تبلیغات انتخاباتی، ۵ـ مشخص کردن شکل و میزان و نحوه‌ی حفاظت از اوراق رأی، لیست رأی‌دهندگان و اسناد انتخاباتی.
مرجع ابطال انتخابات در روسیه همان کمیسیون مرکزی انتخابات است. بر اساس ماده ۹۰ قانون انتخابات می‌توان از این تصمیم کمیسیون، در دادگاه قانون اساسی روسیه تقاضای تجدیدنظر نمود.
کره جنوبی
اصل ۱۰۴ قانون اساسی، می‌گوید:
۱ـ کمیسیون برگزاری انتخابات به منظور برگزاری عادلانه‌ی انتخابات و همه‌پرسی‌های ملی و نظارت بر امور اداره احزاب سیاسی تشکیل می‌شود. ۲ـ کمیسیون مرکزی برگزاری انتخابات مرکب از ۹ عضو است، سه عضو توسط رئیس‌جمهور، سه عضو به انتخاب مجلس ملی و سه عضو به انتخاب رئیس دیوان عالی کشور که از میان قضات آن دیوان تعیین می‌شوند. ۳ـ مدت مأموریت اعضای کمیسیون مرکزی ۶ سال است. ۴ـ اعضای کمیسیون نباید به احزاب سیاسی وابستگی داشته و حق شرکت در فعالیت‌های سیاسی را ندارند.
۵ـ هیچ عضو کمیسیون را نمی‌توان از خدمت اخراج نمود مگر در صورت استیضاح یا محکومیت به حبس.
۶ـ کمیسیون مرکزی برگزاری انتخابات در حدود اختیارات قانونی خویش حق وضع مقررات مربوط به برگزاری انتخابات و اداره‌ی امور مربوط به احزاب سیاسی و همچنین نظم داخلی را مطابق قوانین دارد.
فیلیپین
درانتخابات سال ۱۹۸۶ در فیلیپین ناظران بین‌المللی از سازمان کشورهای آمریکایی از تقلب در انتخابات جلوگیری کرده و به‌عنوان ناظران بین‌المللی بر روند انتخابات نظارت داشتند.
کامبوج
درانتخابات سال ۱۹۹۳ کامبوج تنها ناظران بین‌المللی برای نظارت بر روند انتخابات حضور داشتند و بدون استفاده از نیروهای دولتی این انتخابات با کمک گرفتن از ۲۰ هزار نیروی سازمان ملل متحد بدون تقلب انجام شد.
اندونزی
بر اساس ماده ۱ قانون انتخابات ۱۹۹۹، انتخابات عمومی به معنای اجرای حاکمیت مردم بر اساس قانون اساسی است. مطابق ماده ۸ قانون مذکور، انتخابات عمومی توسط کمیسیون انتخابات برگزار می‌شود. این کمیسیون متشکل از ۵ نفر نماینده‌ی حکومت به انتخاب رئیس‌جمهور به‌علاوه یک نفر از هر حزب شرکت‌کننده در انتخابات است. کمیته‌ها، مجریان و ناظران رأی‌گیری نیز توسط این کمیسیون انتخاب می‌شوند. کمیسیون، مقررات و روش‌های انجام وظایف خویش را تهیه و تصویب می‌کند. مطابق ماده ۲۶ قانون انتخابات، نظارت بر مراحل برگزاری انتخابات، حل اختلافات ناشی از امور انتخابات، تعقیب و پیگرد تخلفات بر عهده‌ی این کمیسیون بوده و مرجع نهایی تأیید انتخابات نیز همین کمیسیون است.
ترکیه
در ترکیه، نهاد عالی انتخابات، بر انتخابات نظارت دارد و متشکل از ۱۱ عضو است که ۷ نفر از آن‌ها اصلی و ۴ نفر علی‌البدل بوده و برای مدت ۶ سال انتخاب می‌شوند. ۶ نفر از آن‌ها از قضات دیوان عالی کشور و ۵ نفر از میان اعضای شورای دولتی انتخاب می‌گردند. هیأت‌های انتخاباتی حوزه‌های پایین‌دست نیز توسط این نهاد انتخاب شده و مرجع نهایی تأیید انتخابات نیز همان نهاد عالی و به عبارت دیگر دادگاه قانون اساسی ترکیه است.
لبنان
مطابق اصل ۱۹ قانون اساسی، شورایی به نام شورای قانون اساسی به منظور اعمال نظارت تام بر مطابقت داشتن قوانین با قانون اساسی و اعلام نظر در خصوص تعارضات و اسناد مربوط به انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلسین تشکیل می‌شود. همچنین بر اساس ماده ۱۵۰ قانون انتخابات لبنان مصوب ۱۹۹۰، کمیته‌های نظارت، به منظور برگزاری انتخابات شکل می‌گیرد. این کمیته‌ها متشکل از ۳ عضو می‌باشند. یک قاضی دادگاه، رئیس شورای شهر و یک کارمند دولت، اعضای این کمیته‌ها را شکل می‌دهند. ریاست کمیته بر عهده‌ی عضو قاضی است.
آلبانی
مرجع نظارت بر انتخابات عمومی آلبانی کمیسیون مرکزی انتخابات است. این کمیسیون متشکل از ۷ عضو است که ۲ نفر از سوی رئیس‌جمهور، ۲ نفر به وسیله‌ی مجلس ملی و ۳ نفر توسط شورای عالی قضایی انتخاب می‌شوند. علاوه بر این‌ها نماینده‌ی احزاب سیاسی که در انتخابات شرکت کرده‌اند در این کمیسیون حضور دارند. بر اساس ماده ۱۴ قانون انتخابات، کمیسیون مرکزی انتخابات، افرادی را برای نظارت بر انتخابات به‌عنوان ناظر تعیین و حکم آن‌ها را ۴ روز قبل از تاریخ برگزاری انتخابات صادر می‌نماید.
بر اساس ماده ۱۶، اعضای ناظر باید شرایط زیر را داشته باشند:
۱ـ تبعه‌ی دولت آلبانی باشند، ۲ـ عدم محکومیت کیفری، ۳ـ عدم عضویت در احزاب سیاسی، ۴ـ تجربه‌ی علمی و کاری در زمینه‌های حقوقی، اداری و امور عمومی.
بر اساس ماده ۱۸ قانون انتخابات، وظایف و صلاحیت‌های کمیسیون مرکزی انتخابات عبارت است از: ۱ـ اتخاذ تصمیم در جهت یکنواخت کردن رویه‌ها و فعالیت‌های انتخاباتی، ۲ـ بازبینی و کنترل روند انتخابات در قبل و حین برگزاری انتخابات، ۳ـ تنظیم بودجه‌ی سالانه، ۴ـ رسیدگی به گزارش‌ها و شکایات، ۵ـ اِعمال مجازات‌های اداری و انضباطی، ۶ـ اعلام نتایج نهایی انتخابات، ۷ـ انجام سایر وظایف و اختیارات مرتبط با انتخابات.
بر اساس ماده ۶۲ قانون انتخابات، تصمیمات کمیسیون قابل تجدیدنظر و اعتراض در دادگاه قانون اساسی است.
آفریقای جنوبی
مرجع نظارت بر انتخابات، کمیسیون انتخابات است، این کمیسیون متشکل از سه عضو بوده (یک رئیس و دو عضو) که توسط مجلس ملی انتخاب می‌شوند. مأموران اخذ و شمارش آراء و همچنین ناظران بر مراحل اخذ و شمارش آراء توسط این کمیسیون منصوب می‌شوند. مرجع نهایی اعلام نتایج انتخابات نیز همین کمیسیون است.
بر اساس ماده ۱۲ قانون انتخابات، هر شخصی که از تصمیمات اتخاذ شده توسط متصدیان انتخابات شکایتی داشته باشد، می‌تواند شکایت خود را به کمیسیون نظارت بر انتخابات تسلیم نماید. اگر کسی نسبت به ابطال انتخابات یا نتیجه‌ی نهایی تأیید انتخابات، اعتراضی داشته باشد، می‌تواند اعتراض و شکایت خویش را به دادگاه انتخابات که زیر نظر وزارت دادگستری است اعلام نماید، تصمیم دادگاه مزبور در این مورد قطعی است.
آلمان
مرجع نظارت در انتخابات آلمان فدرال یک کمیته‌ی ۹ نفره است که رئیس آن کمیته، توسط وزیر کشور منصوب می‌شود. در این کمیته همه‌ی واجدین شرایط به غیر از کاندیدا‌ها و سخنگوهای آن‌ها می‌توانند عضو شوند. مرجع اخذ رأی و شمارش آراء، کمیته‌ی انتخاباتی است و نظارت بر اخذ و شمارش آراء بر عهده‌ی هیأت نظارت کمیته‌ی انتخاباتی است. تصدی اعلام نتایج مقدماتی با همان کمیته و نتیجه‌ی نهایی با مجلس فدرال است که تصمیم مجلس فدرال قابل اعتراض در دادگاه قانون اساسی است.
هاییتی
حضور ناظران بین‌المللی برای برطرف ساختن بروز خشونت در انتخابات سال ۱۹۹۰ این کشور برجسته است.
سودان
بر اساس ماده ۴ قانون انتخابات مصوب ۱۹۹۸، کمیسیونی مستقل به نام کمیسیون مرکزی انتخابات با مسئولیت‌های قانونی تشکیل می‌شود، این کمیسیون متشکل از ۳ عضو بوده و توسط رئیس‌جمهور و با موافقت مجلس ملی انتخاب می‌شوند. اعضای کمیسیون در برابر رئیس‌جمهور و مجلس مسئول هستند.
صلاحیت‌های کمیسیون بر اساس ماده ۵ عبارتند از: ۱ـ تصویب مقررات کلی برای انتخابات و انجام اقدامات برای اجرای این مصوبات، ۲ـ اجرا کردن انتخابات ریاست‌جمهوری، مجلس ملی، مجلس محلی و استان‌ها، ۳ـ تعیین قلمرو حوزه‌های انتخابیه، ۴ـ تهیه‌ی جداول زمانی و تعیین چگونگی اجرای انتخابات برای مراکز رأی‌گیری، ۵ـ نظارت بر اجرای قوانین و رسیدگی به شکایات، ۶ـ توقیف انتخابات و ابطال نتایج شمارش آراء. تصمیمات کمیسیون در این موارد قطعی بوده و مرجع تأیید نهایی انتخابات نیز همین کمیسیون است.
هلند
بر اساس ماده ۵۷ قانون انتخابات؛ کمیسیون ملی انتخابات از ۹ عضو تشکیل می‌شود. اعضای کمیسیون مزبور بر اساس ماده ۶۲ قانون فوق عبارتند از: ۳ قاضی دادگاه قانون اساسی، ۳ قاضی دیوان عالی کشور و ۳ قاضی از دیوان عالی اداری که این کمیسیون یک نهاد دائمی صلاحیت‌دار جهت تدارک، سازمان دادن و اداره‌ی انتخابات است.
بر اساس ماده ۵۸ قانون انتخابات، وظایف و صلاحیت‌های کمیسیون ملی انتخابات عبارتند از: ۱ـ نظارت بر رعایت و حسن اجرای قانون انتخابات، ۲ـ تدارک و اداره‌ی انتخابات، ۳ـ کنترل مؤثر و کارآمد بر برگزاری انتخابات، ۴ـ رسیدگی به شکایت‌های انتخاباتی، ۵ـ اعلام نتایج انتخابات، ۶ـ انتصاب اعضای کمیسیون‌های انتخاباتی حوزه‌ها، شهر‌ها و بخش‌ها.
همچنین بر اساس ماده ۵۹ قانون انتخابات، رهنمود‌ها و مقررات کمیسیون ملی انتخابات برای کمیسیون‌های انتخاباتی تالی و همچنین بر سازمان‌ها و ادارات دولتی الزام‌آور است. کمیسیون ملی انتخابات، قوانین، روش‌ها و رویه‌های اجرا و نظارت کارآمد را خود تصویب می‌کند. مرجع اعلام نتایج نهایی انتخابات، کمیسیون ملی است که تصمیم کمیسیون مزبور در این خصوص و همچنین در زمینه‌ی ابطال انتخابات قابل تجدیدنظر در دادگاه عالی است.
ایالات متحده
کمیسیون انتخابات فدرال امر نظارت بر انتخابات را بر عهده دارد. به طور عمده اعضای این کمیسیون را نمایندگان احزاب شرکت‌کننده در انتخابات تشکیل می‌دهند. در هر ایالتی نهادهایی با نام‌هایی چون اداره‌ی انتخابات، کمیسیون انتخابات، هیأت‌های انتخاباتی و… وجود دارد که نظارت را بر عهده داشته و تحت هدایت «کمیسیون انتخاباتی فدرال» قرار دارند.
وظایف این کمیسیون‌ها عبارتند از: ۱ـ هدایت رأی‌گیری در تمام مراحل أخذ رای، ۲ـ ثبت‌نام از رأی‌دهندگان و صدور کارت‌های ویژه‌ی رأی‌گیری، ۳ـ ممانعت از رأی دادن افرادی که به هر دلیلی، مطابق قانون، صلاحیت شرکت در انتخابات را ندارند، ۴ـ کسب اطلاع از آمار رأی‌دهندگان، حراست از آراء مأخوذه و اعلام نتایج انتخابات.
مرجع رسیدگی به شکایت از اقدامات کمیسیون‌های انتخاباتی ابتدا دادگاه‌های ایالتی و در مرحله‌ی نهایی دیوان‌عالی ایالات متحده‌ی آمریکا است.
کانادا
در کانادا انجمن نظارت بر انتخابات که رئیس آن انجمن با رأی دو سوم نمایندگان پارلمان انتخاب می‌شود اداره‌ی انتخابات و نظارت بر آن را بر عهده دارد. دادگاه، مرجع نهایی تأیید انتخابات است.
متصدی اجرا و شمارش آراء، مأموران انتخاباتی حوزه‌ی انتخابیه هستند و متصدی نظارت بر اخذ رأی و شمارش آن‌ها مرجع نظارتی انجمن نظارت و متصدی اعلام نتیجه‌ی آراء، اداره‌ی انتخابات بوده و مرجع نهایی رسیدگی به شکایات از نتیجه‌ی نهایی آراء، دادگاه تجدیدنظر است. تصمیم این دادگاه قطعی است.
فرانسه
بر اساس اصل ۵۸ قانون اساسی؛ شورای قانون اساسی بر حسن اجرای قانون انتخابات ریاست‌جمهوری نظارت می‌کند. این شورا به اعتراضات رسیدگی کرده و نتایج انتخابات را اعلام می‌نماید. علاوه بر شورای قانون اساسی، دادگاه‌های اداری و دادگاه‌های دادگستری نیز در زمینه‌ی رسیدگی به دعاوی و شکایت‌های انتخاباتی انجام وظیفه می‌کنند. در این کشور، به شورای قانون اساسی به‌عنوان یک مرجع عالی نگریسته می‌شود. رسیدگی دادگاه‌های اداری، منحصر به درخواست استاندار است. تصمیم این دادگاه‌ها قابل تجدیدنظر و اعتراض در شورای قانون اساسی بوده و شورای مزبور می‌تواند تصمیم این دادگاه‌ها را ابطال کند. بنابراین مرجع رسیدگی به شکایت از اعمال مقدماتی انتخابات، شورای دولتی است و شورای قانون اساسی بدون وصول شکایت حق رسیدگی به دعاوی انتخاباتی را ندارد. در انتخابات ریاست‌جمهوری باید ۵۰۰ چهره‌ی سیاسی فرانسه با امضای خود، کاندیدای پست ریاست‌جمهوری را تأیید کنند تا وی بتواند در رقابت انتخاباتی ریاست‌جمهوری شرکت نماید. در فرانسه حدود ۳۵ هزار تن از جمله نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا، شهرداران، اعضای شوراهای شهر، مدیران عالی‌رتبه وزارتخانه‌ها و…. وجود دارند که این اشخاص چهره‌ی سیاسی محسوب می‌شوند. از حیث قانون یک شخصیت سیاسی نمی‌تواند همزمان بیش از یک نفر را تأیید نماید. شورای قانون اساسی نظارت می‌کند تا فردی برای دو کاندیدای ریاست‌جمهوری به طور همزمان امضا نکرده باشد.
دیگر اقدام شورای قانون اساسی در رابطه با انتخابات، رسیدگی به تمامی شکایات بعد از پایان یافتن انتخابات است.
مهرزاد صفاری‌نیا
منبع: مهرنامه