کسی که در معرض تعقیب کیفری یا جزایی قرار می‌گیرد، ممکن است چهار مرحله را طی کند.
اول، مرحله‌ی تحت نظر بودن
دوم مرحله‌ی تحقیق
سوم مرحله‌ی رسیدگی ماهیتی
و چهارم تحمل کیفر است.
که در تمام این مراحل باید حقوقش رعایت شود.
این را باید در نظر گرفت که متهم یا زندانی، دست حکومت امانت است و حکومت او را همانگونه که تحویل گرفته باید پس از پایانِ کیفر آزاد کند و تحویل اجتماع دهد.
البته استهلاک ناشی از گذشت زمان ایجاد خواهد شد، اما رنجی بیش از این را نباید به زندانی تحمیل کرد. مرحله‌ی تحت‌نظر بودن حالتی است که فردی به وسیله‌ی مأموران نیروی انتظامی دستگیر می‌شود.
در این حالت باید مأموران مذکور بلافاصله حداکثر ظرف یک ساعت مشخصات شناسنامه‌ای، شغلی، نشانی و علت تحت‌نظر گرفتنِ وی را به دادسرای محل اعلام کنند و دادستان این مشخصات را در دفترِ مخصوص و رایانه ثبت می‌کند و فهرست این‌گونه افراد باید در پایانِ هر روز به نظر رئیس کل دادگستریِ استان مربوط برسد.
شخصی که تحت نظر قرار می‌گیرد، حقوقی دارد؛
اول اینکه مأموران انتظامی باید به او تفهیم کنند که حق درخواست حضور وکیل دارد و حق دارد به‌طور کلی سکوت کند و پاسخ هیچ سوألی را ندهد.
دوم اینکه شخصِ تحت‌نظر می‌تواند به وسیله‌ی تلفن یا هر وسیله‌ی دیگری افراد خانواده یا آشنایان خود را از تحت‌نظر بودنِ خویش آگاه کند و مأموران انتظامی نیز مکلف هستند که در این مورد همراهی لازم را به عمل آورند. اگر مأموران معتقد باشند که فردِ تحت‌نظر نباید از این حق استفاده کنند باید موضوع را فوری به اطلاع مقام قضایی برسانند و دستور بگیرند.
سوم اینکه شخصِ تحت‌نظر بلافاصله پس از تحت‌نظر قرار گرفتن می‌تواند تقاضای حضور وکیل کند، وکیل با رعایت محرمانه بودنِ تحقیقات با فردِ تحت‌نظر ملاقات و ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده اعلام می‌کند. البته این ملاقات نباید بیشتر از یک ساعت طول بکشد.
ضمناً در جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی یا سازمان‌یافته که مجازات آنها سلب حیات، حبس ابد یا مجازات تعزیریِ درجه‌ی سه و بالاتر باشد وکیلِ متهم باید جزء کسانی باشد که مورد تأیید رئیس قوه‌ی قضائیه هستند. البته این موضوع محل بحث و اختلاف کانون‌های وکلا و قوه‌ی قضائیه است.
چهارم اینکه در بازجویی‌ها اجبار یا اکراهِ متهم، استفاده از کلمات زننده، طرح سوألات تلقینی یا اغفال‌کننده یا خارج از موضوعِ اتهام، ممنوع است و اطلاعاتی که به این نحو اخذ شود، معتبر نیست.
پنجم اینکه مأموران در بازرسی اشخاص، حق بررسیِ اشیاء و مکان‌های غیرمرتبط با موضوع را ندارند. همچنین تمامی اوراق بازجویی باید به وسیله‌ی مأموران، شماره‌گذاری و در صورت‌مجلسی که برای مقام قضایی ارسال می‌شود، تعدادِ کل اوراق منعکس شود.
مرحله‌ی تحقیق، مرحله‌ی بعدی است. در این مرحله که به وسیله‌ی مقام قضایی انجام می‌شود، متهم حق دارد یک نفر وکیلِ دادگستری همراه خود داشته باشد و بازپرس مکلف است این حق را پیش از شروع تحقیقات به متهم ابلاغ کند.
در مواردی که متهم به وسیله‌ی احضاریه دعوت می‌شود باید این حق در احضاریه نیز تصریح شود. سلب حقِ همراه داشتنِ وکیل یا عدم تفهیم این حق به متهم موجب مجازات انتظامیِ مقام قضایی است.
در جرم‌هایی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است اگر متهم وکیل معرفی نکند بازپرس برای او وکیل تسخیری اتخاذ می‌کند.
در بازپرسی هم سوألات تلقینی یا همراه با اغفال، اکراه و اجبار از متهم ممنوع است و وکیلِ متهم می‌تواند در صورت برخورد با این موارد به بازپرس تذکر دهد.
در مرحله‌ی تحقیق هم متهم می‌تواند سکوت کند که مراتبِ سکوت او در صورت‌جلسه قید می‌شود. همچنین باید توجه داشت حداکثر مدتی که می‌توان متهم را تحت‌نظر قرار داد، ۲۴ ساعت است و تحت‌نظر قرار دادن متهم بیش از این مقدار بدون اینکه تحقیقات از او شروع یا تعیین‌تکلیف شود، بازداشت غیرقانونی است و کسی که مرتکب این عمل شود به مجازات این اتهام محکوم خواهد شد.
در پایان تحقیقات اگر برای متهم قرارِ منع یا موقوفی تعقیب صادر نشود، بازپرس یکی از قرارهایی را که برای در دسترس نگهداشتن متهم لازم می‌داند صادر می‌کند.
یکی از قرارهایی که بازپرس به‌عنوان شدیدترین قرار، می‌تواند صادر کند قرارِ بازداشت موقت است، همین‌طور ممکن است اگر متهم قادر به مثلاً ارائه‌ی وثیقه یا کفیل نباشد، بازداشت شود. قرار بازداشت، قابل اعتراض است و به اعتراض متهم و دادگاه رسیدگی می‌شود ضمناً به هر حال مدتی که متهم با قرار، زندانی است، نباید از حداقل مجازات حبس، برای جرمی که به او نسبت داده‌اند، تجاوز کند.
حداکثرِ این مدت در جرائمی که موجب سلب حیات است، از ۲ سال و در سایر جرائم از یک سال نباید بیشتر شود. پس از پایان رسیدگی ماهیتی، اگر حکم برائت یا قرار موقوفی تعقیب متهم صادر نشود و او محکوم به تحمل حبس یا مجازاتی مانند اعدام یا قطع اعضا باشد، مرحله‌ی اجرای حکم و تحمل کیفر فرا می‌رسد.
توجه شود حقوقی که در زندان برای زندانیان پیش‌بینی شده است، شامل حال کسانی که در حال تحمل کیفر هستند یا کسانی که با قرار بازداشت هستند هم می‌شود.
این حقوق که در آییننامهی زندان‌ها پیش‌بینی شده و البته آییننامهی مذکور چند بار اصلاح شده است، وضعیت زندانی را از لحظه‌ی ورود تا هنگام آزادی در بر می‌گیرد و حداقل‌هایی را که باید در مورد زندانیان رعایت شود تشریح می‌کند.
مانند مقررات آسایشگاه، پوشاک و وسایل خواب، تغذیه، نظافت و بهداشت، برنامه‌ی روزانه‌ی زندانی، اشتغال و حرفه‌آموزی، در آمد و کار زندانیان، آموزش و پرورش، فعالیت‌های مذهبی، تشویق‌ها و تنبیه‌ها و تفریحات سالم، رابطه‌ی زندانیان با خارج از زندان و مکاتبات آنها، دریافت مرسولات پستی و هدایا، مرخصی زندانیان، نحوه‌ی اعزام و بدرقه‌ی آنها و بالاخره تشریفات آزادی آنها.
در آیین‌نامه، حضورِ پزشک و روانپزشک و مقرراتِ مربوط به بهداشت و سلامتی زندانیان به تفصیل پیش‌بینی شده و مقرر است بهداری زندان حداقل ماهی یک بار سلامتی کلیه‌ی زندانیان را بررسی کنند.
موارد بیماری‌های حاد و شدید و بیماری‌هایی که در زندان قابل درمان نباشد در آیین‌نامه پیش‌بینی شده و در قانون آیین دادرسی کیفری جدید نیز در ماده‌ی ۵۲۲ تصریح شده است که در صورتی که مداوای محکوم به حبس در خارج از زندان ضروری باشد، قاضیِ اجرای احکام کیفری، مدت‌زمانِ مورد نیاز برای مداوا را با توجه به نظر پزشکیِ قانونی تعیین می‌کند و با اخذ تأمین متناسب، اجرای حبس را به تعویق می‌اندازد و هرگاه محکوم‌علیه تأمین مناسب ندهد، معالجه‌ی وی در بیمارستان تحت نظر ضابطان صورت می‌گیرد و مدت معالجه جزء محکومیت وی محسوب می‌شود.
باید توجه شود کسی که محکوم شده و در حال تحمل کیفر است نباید آسیب و ناراحتی‌ای بیش از سلب آزادی پیدا کند. بدیهی است در مورد زندانیانِ خطرناک ممکن است اتخاذ تدابیر خاص نظیر نگهداری در زندان‌ها یا محل‌های به‌شدت محافظت‌شده لازم شود ولی حتی در این حالت نیز تحمیل رنج و سختی به زندانی، بیش از آنچه لازمه‌ی اقدامات تأمینی است، جایز نیست.
بهمن کشاورز
منبع: روزنامه فرهیختگان