در روزهاى گذشته با انتشار و درز کردن یازده میلیون سند از شرکت حقوقی پانامایی موساک فونسکا (Mossack Fonseca) که یکی از محرمانه‌ترین شرکت‌های جهان است بار دیگر موضوع «پول‌شویى» داغ شده است. این اسناد که به «اسناد پانامایی» مشهور شده، نشان می‌دهد که چگونه این شرکت به مشتریانِ خود کمک می‌کرده که پول‌شویی کنند، تحریم‌ها را دور بزنند و مالیات نپردازند. ردپای ۷۲ رهبر فعلی و پیشینِ کشورهای مختلف در این اسناد دیده می‌شود. از جمله دیکتاتورهایی که به غارتِ کشورهای خود متهم هستند.
با وجود آن که موضوعِ پول‌شویى با وجود اتفاقات اخیر بحثى داغ در میان عموم است اما براى بسیارى هنوز ماهیت پول‌شویى مبهم و پرسش‌برانگیز است. مطلبى که در ادامه نقل مى‌شود به شکلى مختصر به این موضوع خواهد پرداخت.
پول‌شویی معادل فارسی money laundering، پولِ کثیف نیز ترجمه‌ی لغت به لغتِ dirty money است. پول کثیف پولی است که از محلِ کسب و کارهای کثیف و غیرقانونی به دست آمده باشد. کسب و کارهایی همچون مواد مخدر، قاچاق انسان، خرید و فروش زنان، اختلاس در مؤسسات مالی و بانک‌ها و مواردی شیبه این مسائل.
پول‌شویی یک پدیده‌ی تاریخی است. نخستین بار فردی به نام آکاپون گروهی بنام آکاپون‌ها را تشکیل داد و این گروه در جریان روزمره از مردم اخاذی می‌کردند و برای پنهان کردن شیوه‌ی عملِ خود، رختشوی‌خانه (خشکشویی) تأسیس و به این طریق وانمود می‌ساختند که درآمد خویش را از این راه به دست می‌آورند و نه از راه نا‌مشروع. و به این ترتیب اصطلاحِ پول‌شویی شکل گرفت و ریشه در مالکیت خشکشویی‌ها توسط مافیا در ایالات متحده‌ی امریکا وارد و به دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ برمی‌گردد، ولی با توجه به اینکه کاربرد این اصطلاح در منابع مکتوب بیش از دهه‌ی ۱۹۷۰ مشاهده نشده به نظر می‌رسد همان تشابه پول‌شویی با شست و شوی لباس و… که آلودگى در تمامِ موارد غیرِ قابل رؤیت گردیده و محو می‌شود منشأ کاربرد این اصطلاح در مورد پروسه باشد که پول‌های آلوده را تمیز جلوه می‌دهد.
حال تعریفی از پول‌شویی: پول‌شویی جریانِ پنهان‌سازی درآمدهای غیرقانونی و مجرمانه است. با توجه به تعاریف مندرج در منابع حقوقی و اقتصادی باید گفت پول‌شویی فرایندی است که در طی آن درآمدهای غیرقانونی را قانونی جلوه می‌دهند و به تعبیر دیگر به معنای قانونی کردنِ درآمدهای غیر قانونی، مشروع کردنِ پول‌های نا‌مشروع یا تطهیرِ پول‌های حرام و یا تبدیلِ پول‌های کثیفِ ناشی از اعمال خلاف به پول‌های تمیز و پاک می‌باشد.
روش‌های پول‌شویی:
امور زیر در فرایند پول‌شویی اهمیت دارند: منشأ واقعیِ پول پنهان بماند، شکل پول تغییر کند یا به متاعِ با ارزش دیگری تبدیل گردد، این پروسه مخفیانه طی گردد، از پول کثیف حفاظتِ مستمر به عمل آید زیرا افرادی که در جریانِ پول‌شویی بوده‌اند می‌دانند که اگر آن را به دست آورند تصاحب‌کننده‌ی اولی نمی‌تواند از آن شکایت کند.
شیوه‌های تطهیرِ پول پیچیده و متنوع است. این شیوه‌ها به عواملی چون نوع خلافِ انجام‌شده، نوع سیستم اقتصادی، قوانین و مقررات کشوری که در آنجا خلاف صورت گرفته و نوع مقررات کشوری که پول در آنجا تطهیر می‌شود بستگی دارد. از معمول‌ترین و مهم‌ترین شیوه‌های پول‌شویی این است که پول‌شویان برای کاهش جلب توجهِ مجریان قانون به عملیاتِ پول‌شویی، مقادیر زیادِ پول نقد را به مقادیر کوچکی تبدیل نموده و یا به‌طور مستقیم در بانک سرمایه‌گذاری کرده و یا با آن ابزارهای مالی چون چک و غیره خریده و در مکانی دیگر سپرده‌گذاری می‌کنند و از شیوه‌های دیگرِ تطهیرِ پول، سرمایه‌گذاریِ موقت در مؤسسات تولیدی، سرمایه‌گذاری در سهام و بازارهای اوراق بهادار و ایجاد سازمان خیریه‌ی قلابی، سرمایه‌گذاری در بازارهای طلا و الماس، شرکت در مزایده‌های اجناس هنری و کالاهای قدیمی (آنتیک) و انتقال پول به کشورهای دارای مقررات بانکیِ آزاد مانند کشور سوئیس اشاره کرد.
استفاده از معاملات تقلبی و صوری نیز در فرایندِ پول‌شویی متداول است. یکی از شیوه‌های آن سرمایه‌گذاریِ خصوصی در طرح ساختمانی (ساخت و ساز) و حتی به ظاهر تحسین برانگیز می‌باشد. قاچاقچیان به‌طور سنتی از طریق سیستم بانکی، روش انفجار ستاره را به کار می‌گیرند، در این روش حسابِ سپرده‌ای با پول‌های مختلطِ کثیف و پاک افتتاح می‌کنند و با سفارش‌های مکرر از طریق حواله‌های کتبی، تلگرافی، تلفنی و فاکس و… پول را به حساب‌های متعددی در کشورهای گوناگون انتقال می‌دهند.
انواع پول‌شویی:
چهار گونه پول‌شویی قابل شناسایی است:
۱- پول‌شویی درونی: شامل پول‌های کثیف که از فعالیت‌های مجرمانه و در داخل خاک یک کشور می‌شود که در همان کشور شسته می‌شود.
۲- پول‌شویی مهارشونده: شامل پول‌های کثیفِ به دست آمده از فعالیت‌های مجرمانه که در داخل خاک یک کشور کسب و خارج از آن کشور تطهیر می‌شود.
۳- پول‌شویی بیرونی: شامل پول‌های کثیفِ به دست آمده از فعالیت مجرمانه‌ی انجام‌شده در سایر کشور‌ها که در خارج نیز شسته می‌شود.
۴- پول‌شویی وارد شونده: که شامل پول‌هایی است که از فعالیت مجرمانه در سایر نقاط بدست آمده و در داخل خاک یک کشور مورد نظر شسته می‌شود.
مراحل پول‌شویی:
الف) اولین مرحله در فرایند پول‌شویی سرمایه‌گذاری است؛ پول‌شویی تجارت نقدینگی است که مبالغ عظیمی پول را از فعالیت‌های غیرقانونی ایجاد می‌کند. پول‌ها وارد سیستم مالی یا اقتصاد خرد شده یا به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود.
ب) مرحله‌ی دوم لایه‌بندی کردن است؛ در روند لایه‌بندی کردن اولین تلاش برای پنهان‌سازی یا تغییر شغل منبع مالکیت سرمایه‌ها از طریق ایجاد لایه‌های پیچیده‌ی معاملات مالی می‌باشد که مانع ردیابی حسابرسی می‌شود و نوعی بی‌هویتی ایجاد می‌کند. هدفِ لایه‌بندی جدا نمودنِ پول‌های غیرقانونی از منبع جرم است که عمداً با ایجاد شبکه‌ای پیچیده از معاملات مالی با قصد پنهان‌سازی از هر گونه روند حسابرسی همچون منبع مالکیتِ وجوه صورت می‌گیرد.
ج) مرحله‌ی سوم ادغام کردن؛ مرحله‌ای که پول با سیستم مالی و اقتصادی قانونی ادغام شده و با تمامیِ دارایی‌های دیگر در این سیستم یکسان می‌شود. پول‌شویان پولِ پاک‌شده را در اقتصاد ادغام نموده و وانمود می‌نمایند که از راهِ قانونی به دست آمده است. با انجامِ این مرحله، تشخیصِ قانونی یا غیرقانونی بودنِ ثروت بسیار مشکل است.
در کل می‌توان راه و روش اصلی پول‌شویی را در ۱۲ مورد زیر خلاصه کرد:
۱- انتقال درآمد و پول به خارج
۲- تبدیل درآمد به پول خارجی
۳- چندمسیری کردن عملیات بانکی
۴- استفاده از بنگاه‌های خیریه
۵- انتقال مالکیت
۶- خرید و فروش سهام
۷- مشارکت صنعتی
۸- همکاری با مأموران خائن
۹- خرید و فروش چندباره‌ی مستغلات و زمین شهری
۱۰- پنهان‌کاری و جاسازی پول و درآمد
۱۱- خرید طلا و جواهرات
۱۲- سایر موارد مشابه
پول شویی در کجا انجام می‌گیرد؟
انجام هر نوع فعالیت مجرمانه نیازمند شرایط و محیط مناسب برای تحقق آن جرم است. شناسایی این شرایط برای جلوگیری از وقوع جرم اهمیت زیادی دارد. بررسی ماهیت جرمِ پول‌شویی و شواهد موجود نشان می‌دهد که پول‌شویی در محیطی که شرایط زیر را داشته باشد قابل انجام خواهد بود:
۱- کریدور (دهلیز) فعالیت‌های مجرمانه و غیرقانونی.
۲- بخش‌های غیر رسمی اقتصادی فعال باشد.
۳- بخش‌های رسمی به‌خصوص بازارهای مالی از کارایی لازم برخوردار نباشد.
۴- قوانین پول‌شویی چندان فعال نباشد.
۵- ریسک عملیات پول‌شویی آنقدر قابل توجه نباشد.
۶- بازارهای مالی بصورت حاشیه‌ای و توسعه‌نیافته اما مرتبط با بازارهای مالیِ پیشرفته وجود داشته باشد.
۷- روش‌های پول‌شویی برای دست اندرکارانِ بازارهای مالی قانونی، بانک‌ها و دیگر عوامل اجرایی شناخته نباشد.
۸- امکان و سهولت انتقال درآمدهای به دست آمده برای فعالیت‌های مجرمانه به مکان دیگر.
تحقیقات بخش اقتصادی سازمان ملل متحد و مرکز مبارزه علیه پول‌شویی نشان می‌دهد که بخش‌های غیر پاسخگو به ویژه در کشورهای دارای اقتصاد بسته، مؤسسات و نهادهای غیرمجاز به ویژه مراکز مذهبی دارای فعالیت‌های اقتصادی در تیررس فساد پول‌شویی قرار دارند مثل واتیکان و حوزه‌هاى دینى در جهان اسلام.
نهادهای مالی در خط مقدم مبارزه علیه پول‌شویی قرار دارند. از یک سو پول‌شویان این نهاد‌ها را مورد نظر و هدف قرار می‌دهند و از سوی دیگر نهادهای مالی بر اساس مقررات وظیفه دارند به دقت بر داد و ستد‌های مالی نظارت کنند.
فعالیت‌های بانکی مهم‌ترین زمینه برای فعالیت‌های پول‌شویی را فراهم می‌آورد، به‌ویژه آنکه بانک ماهیت بین‌الملی داشته باشد، در نتیجه نظارت و سرپرستی بر آن بسیار دشوار می‌شود. در مجموع در صورتی که یک نهاد بانکی یا برخی مقامات اصلیِ آن به فعالیت‌های پول‌شویی کمک کنند این فعالیت با کمک بسیار زیادی انجام خواهد شد. نظام‌های موازی بانکداری و سازمان‌های مالی غیربانکی که به فعالیت‌های متعارف بانکی نظیر گرفتن سپرده و دادن وام می‌پردازند نیز زمینه‌های مستعدی برای پول‌شویی فراهم می‌آورند. بازارهای داد و ستد آتی نیز زمینه‌ی مساعدی برای پول‌شویی است. در این بازار‌ها کارگزاران به نام خود داد و ستد می‌کنند و هویتِ واقعی مشتری پنهان می‌ماند. افزون بر این، پول‌شویان می‌توانند پول‌های تمیز شده‌ی خود را به بازار سرمایه منتقل کنند و چهره‌ی سرمایه‌گذاری در سهام اوراق قرضه به خود بگیرند. بر اساس چنین فعالیت‌هایی حضور پول‌شویان در بخش‌های غیر رسمیِ اقتصاد به‌ویژه در خرید منابع پس‌اندازی سنتی نظیر فلزات گرانبها و کالاهای با دوام یا آثار هنری پررنگ‌تر اما نظارت بر آنها کم‌رنگ‌تر خواهد شد.
آثار پول‌شویی:
۱- آلوده شدن و بی‌ثباتی بازارهای مالی
۲- بی‌اعتمادی مردم نسبت به نظام مالی
۳- تغییرات جبری و ناخواسته در تقاضای پول
۴- تغییر شدید در نرخ بهره و سود
۵- خروج پیش‌بینی نشده‌ی سرمایه از کشور
۶- تضعیف بخش خصوصی
در خاتمه یادآور می‌شویم؛ پول‌شویی فرآیند گسترده‌ای است که برآورد حجم آن بسیار مشکل است. از آنجایی که پول‌شویی و فعالیت‌های مجرمانه به تغییر درآمدی از سرمایه‌گذاری‌های بلند‌مدت به سوی سرمایه‌گذاری پرخطر و پربازده‌ی کوتاه‌مدت در بخش تجارت می‌شود و در این بخش فرار مالیاتی رایج است، اثرات زیانباری بر اقتصاد کلان و برنامه‌های طویل‌المدت ملی خواهد داشت.
بر اثر افزایش پول‌شویی نرخ رشد تولید ناخالص ملی کاهش می‌یابد و همچنان اسباب تخریب بازار مالی، ورشکستگی بخش خصوصی (که به صورت قانونی فعالیت می‌کند) کاهش بهره‌وری در بخش واقعی اقتصاد، افزایش ریسک خصوصی‌سازی، تخریب بخش خارجی اقتصاد، بی‌ثباتی در نرخ‌های ارز و بهره، توزیع نابرابر درآمد شهروندان و آثار منفی دیگر را فراهم می‌سازد که همه‌ی آنها به نحوی رشد و توسعه‌ی اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر اثرات مخرب اقتصادی، تأثیرات نامطلوب اجتماعی سیاسی و فرهنگی را سبب گردیده و در نتیجه فاصله‌ی طبقاتی و فساد سیاسی را به‌وجود می‌آورد.