خوددرمانی در ایران رو به افزایش است. نتایج تحقیقات در این زمینه نشان می‌دهد ایرانیان بیش از 3برابر میانگین جهانی و 2برابر میانگین کشورهای آسیایی، خوددرمانی می‌کنند. مصرف خودسرانه و بیشتر از تجویز پزشک، قطع مصرف دارو، رها کردن روند درمان و مراجعه به افراد فاقد صلاحیت پزشکی برای درمان برخی بیماری‌های خاص، از معضلات قدیمی و ریشه‌دار سلامت جامعه ایرانی است. مشکلاتی که در چند سال اخیر با گسترش شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای و اینترنتی، رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته است. حالا مصرف خودسرانه داروهای مسکن و سرماخوردگی در سال‌های گذشته جای خود را به مصرف داروهای اعصاب و تقویت‌کننده‌های جنسی داده است. اگر روزی خانواده‌ها برای درمان ناباروری به قابله، رمال و دعانویس مراجعه می‌کردند، درحال حاضر زمان تولد فرزندشان را به هفته، روز و ساعت تعیین می‌کنند و برای خوشایند اعضای خانواده بارها سونوگرافی‌های رنگی و سه‌بعدی انجام می‌دهند تا جنین را قبل از تولد برانداز کنند و زودتر بتوانند درباره شباهت‌های ظاهری او به سایر اعضای خانواده اظهارنظر کنند. خرده اطلاعات موجود در سایت‌های اینترنتی درباره انواع بیماری‌ها و روش‌های درمانی، باورهای نادرست ناشی از بی‌اطلاعی عمومی و پایین بودن سطح سواد سلامت جامعه ایرانی، باورهای خرافی و برخی اطلاعات ناقص و بعضا نادرست طب سنتی باعث شده تا روند خوددرمانی در کشور به شکل عجیب و غریبی افزایش یابد؛ موضوعی که دیر یا زود زنگ خطر را برای سلامت عمومی جامعه به صدا درمی‌آورد.
رفتار پزشک و داروخانه‌ها یکی از ریشه‌های اصلی خوددرمانی است
خوددرمانی در جامعه ایرانی ریشه‌های اجتماعی دارد و دلایل اصلی آن را باید در 3 ضلع مهم سلامت یعنی پزشک، داروساز و بیمار جست‌وجو کرد. این را محمود هادی‌پور، مدیر یکی از داروخانه‌های غرب تهران به «شهروند» می‌گوید. او با اشاره به مصرف خودسرانه دارو به‌عنوان یکی از ابعاد خوددرمانی در کشور می‌گوید: «تهیه و مصرف دارو بدون نسخه پزشک یا قطع مصرف دارو بدون توجه به دستور پزشک و دکتر داروساز،
2 مشکل عمده داروی کشور در زمینه خوددرمانی است که عوامل مختلفی دارد.»
این کارشناس دارویی با بیان این‌که عصر کلاسیک درمان و مصرف دارو با تحولات سریع عصر اطلاعات دستخوش تغییرات زیادی شده است، ادامه می‌دهد: «درحال حاضر که با فشار دادن یک دکمه حجم بالایی از اطلاعات در حوزه‌های مختلف ازجمله دارو و درمان در اختیار کاربر قرار می‌گیرد، متخصصان هم باید در حوزه پزشکی همگام با این تغییرات، در روند درمان و نسخه دادن به بیمار او را در استفاده از دارو راهنمایی کنند؛ کاری که متاسفانه به‌درستی در روند درمان بیماران انجام نمی‌شود.» او می‌گوید: «بیمارمحوری به‌عنوان رکن اساسی در نظام‌های سلامت پیشرفته چندین سال است که مورد توجه قرار گرفته است و به همین دلیل مشاوره دادن به بیمار توسط کادر درمانی یکی از اصول خلل‌ناپذیر در آن نظام‌هاست.»
هادی‌پور با بیان این‌که رفتار پزشک و داروساز در مواجهه با بیمار یکی از مشکلات بزرگ در زمینه خوددرمانی است، تاکید می‌کند: «متاسفانه موضوع مشاوره فنی به بیمار توسط داروخانه‌ها به کلی فراموش شده و پزشکان هم به دلیل مشغله زیاد اطلاعات درستی را درباره بیماری و روند درمان به بیمار نمی‌دهند، درحالی‌که اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن به بیمار در مورد بیماری و روند درمان یکی از وظایف پزشک است؛ همچنین داروخانه‌ها باید در مورد مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، به بیمار اطلاعات دقیقی ارایه کنند. این درحالی است که در بسیاری از موارد بیماران با گذشت چند روز از مصرف دارو اگر تاثیر ملموسی در وضع خود احساس نکنند، مصرف دارو را قطع می‌کنند و روند درمانی جدیدی را پیش می‌گیرند، البته عکس این موضوع هم اتفاق می‌افتد؛ بسیاری از مردم به محض مشاهده علایم بهبود مصرف دارو را قطع می‌کنند به گمان این‌که سلامت کامل خود را به دست آورده‌اند، غافل از این‌که دوز و مقدار مصرف دارو با توجه به نوع بیماری و شرایط جسمی بیمار توسط پزشک تجویز شده است. این موضوع هم نوع دیگری از خوددرمانی است که اتفاقا شیوع بیشتری در جامعه دارد.»
داروهای جنسی و اعصاب بیشترین متقاضی را دارد
به اعتقاد او قوانین دارویی کشور مشکل دارد، همین هم شده تا خوددرمانی افزایش پیدا کند: «تجربه نشان داده که قوانین پلیسی برای ممنوعیت تهیه داروی بدون نسخه در کشور موفق نبوده است. البته بسیاری از کشورهای دنیا با انجام مشاوره این مشکل را حل کرده‌اند.» به گفته هادی‌پور، قوانین فعلی کشور تحویل دارو بدون نسخه پزشک را ممنوع اعلام کرده، درحالی‌که به‌طور منطقی کسی نمی‌تواند مصرف دارو را برای مردم ممنوع کند. بالا بردن آگاهی عمومی تنها راهکار کاهش خودسرانه دارو در کشور است. اگر به بیمار اطلاع کاملی درباره عوارض، موارد مصرف و خطرات ناشی از خوددرمانی داده شود، مصرف خودسرانه دارو به میزان قابل توجهی در کشور کاهش پیدا می‌کند.
این داروساز، ارزان بودن دارو نسبت به سایر هزینه‌های درمانی را یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار در مصرف خودسرانه دارو در کشور عنوان می‌کند: «وقتی هزینه ویزیت یک متخصص 50هزار تومان است و هزینه تهیه دارو 10هزار تومان، بیمار ترجیح می‌دهد به جای مراجعه مجدد به پزشک به داروخانه مراجعه کند و داروی مورد نیاز خود را تهیه و مصرف کند، در صورتی که امکان دارد پزشک معالج نسخه جدید یا دوز متفاوتی از داروی قبلی را برای او تجویز کند.» هادی‌پور با ابراز نگرانی از افزایش مصرف خودسرانه دارو در کشور، می‌گوید: «در چند سال گذشته از نزدیک شاهد افزایش تقاضا برای تهیه داروهای اعصاب و ناتوانی‌های جنسی بوده‌ام، البته این مسأله در سایر کشورها هم وجود دارد که بخشی از آن به انگ اجتماعی و تابوهای موجود درباره این گروه از بیماری‌ها برمی‌گردد.» او ادامه می‌دهد: «البته تجربه شخصی نشان می‌دهد با مشاوره و صحبت، بخش زیادی از مراجعان ما از تهیه خودسرانه دارو منصرف شده و به پزشک مراجعه کرده‌اند و سپس با نسخه بازگشته‌اند. این نشان می‌دهد که می‌توان با آگاهی دادن به مردم بخش قابل توجهی از مصرف خودسرانه دارو و به‌طورکلی خوددرمانی در کشور را کاهش داد.»
بی‌اعتمادی به نظام سلامت و خوددرمانی نبود حمایت مالی در حوزه درمان یکی از عوامل خوددرمانی در کشور است. به‌طوری که اگر خدمات سطح یک درمانی برای عموم مردم رایگان باشد، کمتر کسی به سمت خوددرمانی می‌رود. این را داریوش طاهرخانی به «شهروند» می‌گوید. عضو شورایعالی نظام پزشکی معتقد است که بخش زیادی از خوددرمانی به مشکلات خدمات سطح یک درمانی برمی‌گردد. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «آمارها نشان می‌دهد در کشورهایی که از خدمات درمانی رایگان در سطوح ابتدایی برخوردارند، میزان خوددرمانی پایین است. به همین دلیل هم در چند سال گذشته نظام سلامت ما هم سعی داشت به این سمت حرکت کند که بحث پزشک خانواده یکی از برنامه‌های راهبردی نظام سلامت کشور در این زمینه بود. متاسفانه این طرح به دلیل شتابزدگی دولت‌ها در روند اجرایی با مشکل مواجه شد.» طاهرخانی ادامه داد: «یکی از نتایج طرح پزشک خانواده کاهش شیوع خوددرمانی درکشور است ولی این طرح عملا هیچ دردی را از مردم دوا نکرده است.» عضو شورایعالی نظام پزشکی همسو نبودن ارکان نظام سلامت را یکی دیگر از دلایل سردرگمی مردم در مواجهه با بیماری و پیگیری روند درمان اعلام می‌کند: «وقتی پزشکان با وزارت بهداشت، وزارت بهداشت با انجمن‌های تخصصی و جامعه پزشکی با داروسازان هرکدام به نوعی مشکلاتی دارند، نتیجه‌ای جز کلافگی و سردرگمی جامعه ندارد و این مسأله خود باعث ایجاد بی‌اعتمادی به ساختار و ارکان سلامت جامعه می‌شود. به عبارت دیگر بی‌اعتمادی به نظام سلامت یکی از دلایل اصلی خوددرمانی در کشور است.»
او به ناامیدی از درمان، به‌عنوان یکی دیگر از عوامل افزایش خوددرمانی اشاره می‌کند: «در بسیاری از موارد بیماران به دلیل نداشتن اطلاعات کافی درباره بیماری انتظار دارند در مدت زمان کوتاهی معالجه شوند، درحالی‌که شاید یک بیماری به ظاهر ساده مانند سرماخوردگی دوره درمانی چند هفته‌ای داشته باشد. البته مشاوره و ارایه اطلاعات به بیمار از وظایف اصلی پزشکان است.»
تعیین زمان زایمان توسط مادر
شکل جدیدی از خوددرمانی
بارداری و زایمان از گذشته‌های دور بیشترین میزان خوددرمانی را نسبت به سایر رشته‌های پزشکی به خود اختصاص داده است، اما خوددرمانی در این حوزه نیز در چند سال اخیر دچار تغییرات عجیب و غریبی شده است. تعیین زمان زایمان توسط مادر به بهانه‌های مختلف یکی از مصادیق خوددرمانی است که عوارض جبران‌ناپذیری را برای نوزاد به همراه دارد. ناهید خداکرمی، رئیس انجمن مامایی کشور با بیان این مطلب به «شهروند» می‌گوید: «در چند سال اخیر میزان مراجعه مادران برای زایمان پیش از موعد به دلیل تعیین وقت مناسب زایمان یا خستگی مادر از بارداری به‌شدت افزایش یافته است.»
او ادامه می‌دهد: «زمان مناسب، زایمان آخر هفته به دلیل مناسب بودن زمان آن برای برپایی جشن تولد نوزاد در سال‌های آینده و دلایلی از این دست بیشترین دلیل خانواده‌ها برای زایمان زودرس است. البته ما در تمام موارد خطرات احتمالی که نوزاد را تهدید می‌کند به آنها گوشزد می‌کنیم ولی باز هم خانواده‌ها به این کار اصرار می‌کنند.» خداکرمی با اشاره به مشکلات احتمالی زایمان زودرس، می‌گوید: «به‌هرحال وقتی نوزادی زودتر از موعد به دنیا بیاید، به دلیل این‌که برخی از اندام‌های داخلی، مانند مغز، ریه و دستگاه گوارش او نارس است، می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات و بیماری‌هایی از قبیل دیابت، چاقی و حتی اوتیسم در این نوزادان شود.» او با تاکید بر این‌که هیچ‌کس حق تعیین زمان زایمان را ندارد، ضافه می‌کند: «به عقیده من این جنایتی در حق نوزاد است. این کار مانند این است که ما میوه‌ای را قبل از رسیدن از درخت بچینیم، شاید در ظاهر این میوه هیچ مشکلی نداشته باشد ولی میوه نارس مزه و طعم خوبی ندارد.»
رئیس انجمن مامایی درخواست سونوگرافی بدون تجویز پزشک را یکی دیگر از مصادیق خوددرمانی در دوران بارداری عنوان می‌کند: «با پیشرفت‌های به دست آمده در تجهیزات پزشکی و امکان سونوگرافی رنگی و سه‌بعدی، خانواده‌ها درخواست‌های زیادی برای انجام آن دارند، درحالی‌که این کار باید به دستور پزشک آن هم برای تشخیص موارد مشکوک انجام شود، نه برای خوشایند اقوام و تشخیص شباهت ظاهری جنین به اعضای خانواده.»
مصرف خودسرانه داروهای سقط جنین
و تولد نوزادان ناقص
خداکرمی با اشاره به افزایش استفاده از داروهای پیشگیری از بارداری بدون مراجعه به پزشک، می‌گوید: «متاسفانه در برخی از موارد ما شاهد استفاده از داروهای سقط جنین هستیم، چون این کار از نظر شرعی و قانونی جرم تلقی می‌شود، برخی خانواده‌ها بی‌توجه به خطرات این کار داروهای خاصی را از مراکز غیرمجاز تهیه می‌کنند که بیشتر این داروها یا تاریخ مصرف گذشته است یا نوع حیوانی آن به مادر داده می‌شود که نه فقط جنین را سقط نمی‌کند بلکه باعث ایجاد از کارافتادگی کبد و کلیه مادر می‌شود. ما گزارش‌های زیادی درباره مرگ مادر یا تولد نوزادان ناقص به دلیل مصرف این داروها دریافت می‌کنیم که متاسفانه در چند سال اخیر این گزارش‌ها بیشتر هم شده است.»
او کم‌کاری انجمن‌های تخصصی را در زمینه آگاهی‌بخشی جامعه نسبت به عواقب خوددرمانی یکی از کمبودها در این زمینه عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: «تداخلات حرفه‌ای و تخصصی در رشته‌های مختلف پزشکی نیز یکی دیگر از عوامل افزایش خوددرمانی در کشور است که در این میان وزارت بهداشت نیز کم‌کاری‌هایی دارد.» خداکرمی استفاده از مکمل‌های دارویی و غذایی توسط مادران باردار را یکی دیگر از ابعاد خوددرمانی عنوان می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه عموم جامعه بیش از آن‌که به متخصصان و کارشناسان پزشکی اعتماد داشته باشند، به توصیه‌های مردم عادی و فاقد صلاحیت توجه می‌کنند. برای مثال اگر به خانم بارداری توسط اقوام و همسایوصیه شود که فلان مکمل دارویی یا غذایی را مصرف کند به‌طور قطع آن مکمل را مصرف می‌کند، درحالی‌که نمی‌داند با این کار احتمال دارد سلامت خود و جنین را به خطر اندازد. این مشکل عمومی جامعه ما است و حتی اقشار تحصیلکرده جامعه هم چندان به مضرات خوددرمانی اعتقاد ندارند.»
جامعه تفاوت بین پیشگیری و خوددرمانی را نمی‌داند
تا وقتی که سازوکار مشخصی برای فروش دارو در داروخانه‌ها تعیین نشود، معضل خوددرمانی در کشور حل نمی‌شود. در هیچ کجای دنیا به این راحتی دارو در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد. این را محمود اسحاق حسینی، دبیر انجمن جراحان داخلی به «شهروند» می‌گوید. او با بیان این‌که رواج خوددرمانی در کشور به دلیل وجود خرده اطلاعات درمانی و دارویی در جامعه است، می‌گوید: «اینترنت در ایجاد موج جدید خوددرمانی نقش بسیار مهمی دارد، ولی به دلیل وجود منابع غیرمعتبر و غیرعلمی این اطلاعات بسیار ناقص است و همین موضوع می‌تواند منشأ مشکلات زیادی در خوددرمانی باشد.» اسحاق حسینی ادامه می‌دهد: «خواص و اثربخشی داروها بخشی از اطلاعات دارویی است. عوارض و تداخل دارویی بخش مهم دیگری است که متاسفانه مردم بدون توجه به آن، اقدام به تهیه و مصرف دارو می‌کنند.» عضو هیأت‌مدیره انجمن جراحان داخلی با بیان این‌که مردم تفاوت بین پیشگیری با خوددرمانی را نمی‌دانند، ادامه می‌دهد: «در موارد متعددی مصرف خودسرانه دارو به تصور پیشگیری از بیماری انجام می‌شود، درحالی‌که پیشگیری نخستین مرحله است و مصرف دارو به منزله روند درمان بیماری است و این دو با هم تفاوت دارند، ولی بسیاری از مردم تفاوت بین پیشگیری و خوددرمانی را نمی‌دانند.»
او در ادامه با بیان این‌که دلیل اصلی این ناآگاهی به پایین بودن سطح سواد سلامت جامعه بازمی‌گردد، تاکید می‌کند: «ارتقای سواد سلامت جدا از کاهش هزینه‌های درمان، در کاهش خوددرمانی و اقداماتی از این دست نقش بسیار مهمی دارد، ولی متاسفانه ما در این زمینه خوب عمل نکرده‌ایم.» اسحاق حسینی با تاکید بر این‌که درمان نشدن بهتر از درمان ناقص و خوددرمانی است، می‌گوید: «پدیده خوددرمانی جدا از عوارض و مشکلات جسمی که برای بیمار به همراه دارد، در ابعاد وسیع‌تر بار مالی اضافی را نیز به نظام سلامت کشور تحمیل می‌کند. به همین دلیل هم نظام‌های سلامت پیشرو در دنیا بخش عمده‌ای از منابع خود را به ارتقای سطح سواد سلامت جامعه اختصاص می‌دهند.» او با اشاره به رواج داروهای گیاهی در جامعه در این‌باره می‌گوید: «تداخل طب سنتی با طب جدید یکی از معضلات سلامت عمومی جامعه ایرانی است که این مشکل با رواج داروهای گیاهی در جامعه به تصور بی‌ضرر بودن این داروها، دوچندان شده است. بسیاری از این گیاهان دارویی با مصرف داروهای شیمیایی تداخل دارد و حتی مصرف بی‌رویه همین داروهای گیاهی هم می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری داشته باشد.»
امیرحسین خواجوی – شهروند