عرفان کسرایی
آیا دانشمندان این امکان را دارند که داده‌های علمی را جعل کرده و مطابق میل خود منتشر کنند؟ آیا می‌توان آزمایش‌های علمی را با سوگیری (Bias) و با غرض و قصد قبلی پیش برد؟
پاسخ به این پرسش‌ها متاسفأنه مثبت است. بله!
دستکاری داده‌های آزمایشی و پیش بردن آزمون‌های علمی با غرض قبلی کاملاً ممکن است. البته روش‌شناسان علم؛ دانشمندان و منطق‌دانان و فیلسوفان علم هم بیکار ننشسته‌اند و روش‌های معتبر عقلی طراحی کرده‌اند که در آن دستکاری عمدی یا غیرعمدی داده‌ها غیرممکن شود. پروتکل‌های آزمایشگاهی و آزمون‌های علمی بسیارند اما مهمترین آن را شاید بتوان آزمون‌های کور (Blind) دانست. طبق تعریف آزمایش کور (Blind) یک سنخ تئوری آزمایش علمی است که افراد شرکت‌کننده در آن از داشتن اطلاعاتی که منجر شود به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه به سمتی متمایل شوند که نتیجه پژوهش را تحت تأثیر قرار دهند، منع می‌شوند. مثلاً فرض کنید می‌خواهیم در یک مطالعه؛ طعم و مزه دو محصول غذایی را با یکدیگر مقایسه کنیم. در یک آزمایش کور؛ زمانی که از مصرف‌کننده خواسته شود طعم و مزه محصولات مختلف را چشیده و با هم مقایسه کند، نام سازنده هر دو محصول باید پوشانده شود. در غیر اینصورت معمولاً مصرف‌کننده به سمت محصولی که از قبل نسبت به آن شناخت دارد متمایل می‌شود و ممکن است با سوگیری و به صورت جهت‌دار یکی از دو محصول را باکیفیت‌تر اعلام کند. این مسأله در مورد صنایع دارو از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است. در مورد داروها هم به همین شکل وقتی قدرت تأثیر یک دارو مورد آزمایش قرار می‌گیرد، هم بیماران و هم پزشکان شرکت‌کننده در آزمایش از دوز مصرفی یا اینکه اصلاً چه کسی دارد داروی واقعی می‌گیرد و چه کسی دارونما بی‌اطلاع هستند. این مسأله باعث خواهد شد شانس هرگونه تأثیر تلقینی یا فریب هوشیارانه از بین برود. آزمایش کور ابزار بسیار مهم و کاربردی در شاخه‌های مختلف علوم از جمله علم پزشکی، روانشناسی، عصب‌شناسی و بیولوژی و… است و به گواه دانشمندان و پژوهشگران؛ به کارگیری روش علمی آزمایش کور در برخی رشته‌ها مانند آزمون دارو ضروری است.
آزمون‌های کور (Blind) چند روش دارند و همه آنها به یک شکل و به یک میزان سختگیرانه نیستند و اقسام گوناگونی دارند: آزمایش کور یکطرفه (single blind) و آزمایش کور دوطرفه (دوگانه double blind) و آزمایش کور سه‌طرفه یا Triple blind.
آزمون کور یکطرفه از همه ساده‌تر است و طی آن اطلاعاتی که بالقوه می‌تواند باعث منحرف شدن نتیجه آزمایش شود از دید شرکت‌کننده آزمایش مخفی می‌ماند ولی مسئول انجام آزمایش از آنها مطلع است. مثال کلاسیک این آزمایش در بین فیلسوفان علم؛ چالش پپسی است. آزمونی را در نظر بگیرید که کمپانی نوشابه‌سازی پپسی آن را برگزار می‌کند. در این آزمون دو لیوان نوشیدنی که یکی کوکاکولا و دیگری پپسی است در اختیار شرکت‌کنندگان قرار می‌گیرد. مسئول بازاریابی پپسی از شرکت‌کنندگان می‌خواهد پس از نوشیدن، از بین دو لیوان نوشیدنی روی میز؛ آن را که به لحاظ طعم و مزه و کفیت بیشتر می‌پسندند انتخاب کنند. شرکت‌کنندگان که اطلاع ندارند کدام لیون پپسی و کدام لیوان کوکاکولاست تنها پس از اتمام آزمایش از محتوی لیوان‌ها مطلع می‌شوند. نقطه ضعف آزمایشی که به شکل یکطرفه انجام شود یعنی آزمایش کور یکطرفه (single blind) این است که چون مسئول برگزاری آزمون از محتوای آزمایش مطلع است کاملاً ممکن است به صورت خواسته یا ناخواسته شرکت‌کنندگان را به سمت خاصی که دلش می خواهد یا منافعش ایجاب می‌کند سوق بدهد.
آزمایش کور دوطرفه اما تا حدی پیچیده‌تر است. در آزمایش کور دوطرفه عواملی که می‌تواند باعث دستکاری نتیجه آزمایش شوند هم از دید شرکت‌کننده و هم از دید مسئول یا مسئولان انجام آزمایش پنهان می‌مانند. به همین جهت آزمایش کور دوطرفه از استاندارد علمی بالاتری برخوردار است.
دقیق‌تر از آن آزمایش کور سه‌طرفه یا همان آزمون سه‌سو کور (Triple Blind) است که در آن هم شرکت‌کننده، هم خود پژوهشگر و هم تحلیلگر داده‌ها هرسه از اطلاعات اصلی مورد مطالعه بی‌اطلاع هستند. این نوع آزمون ما را مطمئن می‌کند که هیچکسی امکان دستکاری سلیقه‌ای داده‌های آزمایشی را نداشته و بنابراین می‌توان با خیال راحت به نتایج مطالعه اطمینان کرد. از دید فیلسوفان علم؛ اگر آزمایشگران در هر جا با تکرار شرایط به نتایج مشابه برسند دقیقاً جایی است که این روش مطالعه و آزمایش را می‌توان یک آزمون علمی استاندارد نامید.